Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Στον Προμηθέα του Γκαίτε, έβαλε ο ίδιος τις δικές του σκέψεις, προϊόν έντονης εμπειρίας, στην παραδοσιακή μυθολογική μορφή. Αρκετοί κριτικοί του Γκαίτε προσπάθησαν να απαντήσουν στο ερώτημα αν ο Γκαίτε ήταν προετοιμασμένος ή αν το δραματικό απόσπασμα του Προμηθέα υπήρχε ήδη εκείνη την εποχή. Αλλά ποιος είναι ο Προμηθέας του Γκαίτε; Ο Γκαίτε ξεπέρασε τα όρια του έργου που είχε ήδη αρχίσει. Όταν το δραματικό απόσπασμα, το οποίο είχε χαθεί για σχεδόν μισό αιώνα, επανεμφανίστηκε, ο Γκαίτε δήλωσε σαφώς ότι ο «εν λόγω μονόλογος» επρόκειτο να ανοίξει την τρίτη πράξη.
Όταν εκδόθηκαν οι δύο ανακτημένες πράξεις το 1830, πρόσθεσε αντίστοιχα τον μονόλογο με τη σκηνοθετική οδηγία «Ο Προμηθέας στο εργαστήριό του». Τα αποσπάσματα, στα οποία το δραματικό απόσπασμα συμπληρώνει το ποίημα και εντάσσεται πλήρως σε αυτό, μαρτυρούν την τελειότητα της μνήμης του Γκαίτε και μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τον νεαρό μυθολόγο.
Ο Γκαίτε μιλάει για «τη γη μου» στον μονόλογο. Σημαίνει αυτό το «μου» κατοχή ή οικειότητα, υποδηλώνει μια προσκόλληση στη γη ή μια αίσθηση ότι ανήκουμε σε αυτήν; Παρόλο που όλα τα υπόλοιπα ξεχωρίζουν στον μονόλογο πιο καθαρά από ό,τι στις δύο προηγούμενες πράξεις του έργου, είναι το δραματικό θραύσμα που πρέπει να συμβουλευτούμε, για να μετρήσουμε το ακριβές βάρος αυτής της λέξης και να δούμε καθαρά την κοσμογονική κατάσταση. Ο κόσμος επρόκειτο να διαιρεθεί. Οι θεοί ήταν πρόθυμοι να αφήσουν τον Προμηθέα να έχει τον Όλυμπο και να κρατήσει μόνο τον ουρανό για τον εαυτό του: εκεί πάνω στον Όλυμπο είναι η πρόταση που φέρνει ο αδελφός του Επιμηθέας από τους θεούς.
Αλλά ο Προμηθέας δηλώνει ότι έχει ήδη τη γη, όχι επειδή του έπεσε σαν ιδιοκτησία, αλλά επειδή του ανήκει από τη φύση της. Για τον νεαρό Γκαίτε, ο Προμηθέας είναι Άρχοντας της Γης, όπως ο Άδης είναι Άρχοντας του Κάτω Κόσμου, με μια ειδική, μυθολογική έννοια, λόγω μιας αρχικής διαίρεσης, και όχι επειδή τη δημιούργησε, γιατί δεν το έκανε. Η ιδέα ότι το έργο κάθε ημέρας, για το οποίο μιλάει ο Προμηθέας πρέπει να εκληφθεί με τη βιβλική έννοια ως έργο δημιουργίας είναι σίγουρα ειρωνική. Πράγματι, το έργο της δημιουργίας του Προμηθέα στο μυθολογικό έργο του Γκαίτε περιορίζεται αποκλειστικά σε αυτό που μπορεί να δημιουργήσει στη γη.
Η αλήθεια είναι πως, καμία πηγή δεν αμφισβητεί τη γνησιότητα του έργου, σύγχρονοι, όμως, μελετητές αμφισβήτησαν την πατρότητά του. Στηριζόμενοι σε διάφορες ιδιοτυπίες στα λυρικά μέρη ή σε γλωσσικές λεπτομέρειες ή σε στοιχεία τεχνικής, όπως η διαλογική μορφή του Προλόγου, που είναι γνώρισμα της τραγικής τέχνης του Σοφοκλή, ή ακόμα στη διαφοροποίηση του χαρακτήρα του Δία σε αυτό το έργο σε σχέση με τα υπόλοιπα, διατύπωσαν διάφορες απόψεις, σχετικά με την πατρότητά του.
Με τον Προμηθέα, ο Γκαίτε επιλέγει μια μορφή από την ελληνική μυθολογία που χρησίμευσε με πολλούς τρόπους ως σύμβολο του φόβου και του τρόμου. Ο Προμηθέας έφερε στους ανθρώπους τη φωτιά που τους είχε απαγορεύσει ο Δίας. Η υποβόσκουσα πράξη προκλητικότητας απέναντι στον Δία καθορίζει τον εναρκτήριο λόγο και την εντολή ομιλίας του Ποιήματος. Το ποίημα του Γκαίτε Προμηθέας είναι ένα παράδειγμα έργου του λογοτεχνικού κινήματος “Sturm und Drang”. Ο Γκαίτε βρήκε την έμπνευσή του στην ελληνική μυθολογία και παρόλο που ο Προμηθέας απευθύνεται απευθείας στον Δία σε όλο το ποίημα, υπάρχουν πολλές ομοιότητες με την εποχή του Γκαίτε. Εκείνη την εποχή, οι πολίτες έπρεπε να πληρώνουν το ένα τρίτο του εισοδήματός τους στην εκκλησία και τον κλήρο, οι οποίοι εισέπρατταν αυτούς τους φόρους και τους χρησιμοποιούσαν για τις δικές τους ανάγκες, αγνοώντας πλήρως τις ανάγκες των φορολογουμένων. Συχνά συγκρίνει τη συμπεριφορά του Δία με τη συμπεριφορά της Εκκλησίας και του κλήρου και συγκρίνει τον Προμηθέα και την ανθρωπότητα με την κοινωνία της εποχής του.
Το ποίημα γράφτηκε αρχικά στα γερμανικά και ο Γκαίτε χρειάστηκε περίπου δύο χρόνια για να το ολοκληρώσει, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο Γκαίτε φρόντιζε να χρησιμοποιεί τις σωστές λέξεις που εξέφραζαν τα συναισθήματά του και έμμεσα τη γνώμη του για την κοινωνία στην οποία ζούσε. Ο Προμηθέας αποφεύγει τον Δία και τις ενέργειές του, και όμως ο Δίας δεν αντιδρά, όπως ακριβώς δεν αντιδρούσε ο κλήρος και η εκκλησία, όταν τους καλούσε η κοινωνία στην εποχή του Γκαίτε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Goethe Johann von: Werke in zwei Bänden. Hrsg. v. Herbert Reinoss, München: C. Hanser, 1981.
- Jolle, J.: Goethe’s Prometheus and the Enlightenment, Minnesota, 2015.
