Της Αριάδνης–Παναγιώτας Φατσή,
Στο πρώτο μέρος αυτού του άρθρου, που δημοσιεύτηκε πριν λίγες εβδομάδες, είδαμε το πώς διαρθρώνονταν και χωρίζονταν τα δικαστήρια της Αρχαίας Αθήνας ανάλογα με τις αρμοδιότητές τους. Παρόλα αυτά, δεν αναφέρθηκε το πώς ελάμβανε χώρα μια δίκη. Αυτό θα αποτελέσει και το αντικείμενο του συγκεκριμένου άρθρου, που έρχεται να συμπληρώσει το προηγούμενο. Σε εκείνο το άρθρο είχαμε δει πώς οι Αθηναίοι έφταναν σε δίκη – αλλά πώς γινόταν αυτή η δίκη;
Η δίκη σε αθηναϊκό λαϊκό δικαστήριο περιελάμβανε αγορεύσεις του ενάγοντα και του εναγομένου και ψηφοφορία από τους ενόρκους. Καμία δίκη δεν μπορούσε να διαρκέσει περισσότερο από μία ημέρα. Και τα δύο μέρη εκπροσωπούσαν τον εαυτό τους εκτός αν εμπλεκόταν γυναίκα ή σκλάβος, οπότε ένας άνδρας πολίτης θα μιλούσε εκ μέρους τους. Κατά τη διάρκεια μιας δίκης, οι διάδικοι είχαν ο καθένας συγκεκριμένο χρόνο για να υποστηρίξουν την υπόθεσή τους με τον ενάγοντα να μιλά ενώπιον του εναγομένου. Οι διάδικοι θα μπορούσαν επίσης να έχουν αποδεικτικά στοιχεία όπως νόμους ή καταθέσεις μαρτύρων για να τα εξετάσει το δικαστήριο.
Ένας δικηγόρος με τη σύγχρονη έννοια θα είχε μάλλον λίγη πελατεία στην Αρχαία Αθήνα, καθώς δεν υπήρχε αυτή η ειδικότητα. Κάθε διάδικος έπρεπε να εκπροσωπήσει τον εαυτό του αλλά πρακτικά μπορούσαν να προσλάβουν έναν ομιλητή για να τους γράψει την ομιλία τους, την οποία απομνημόνευαν. Ο Δημοσθένης ήταν διάσημος λογογράφος που ανέλαβε πολλές δίκες, καθώς και ο μέτοικος Λυσίας. Ωστόσο, καθώς οι διάδικοι εκφωνούσαν την ομιλία, θα έπρεπε να προσποιηθούν ότι μιλούσαν αυτοσχεδιάζονταν. Συνεπώς, συχνά οι διάδικοι θα έκαναν σκόπιμα δικά τους σχόλια για να φανεί ότι μιλούσαν χωρίς περιστροφές και να μην τους υποψιαστεί κανείς από τη χρήση ρητορικών τεχνικών.
Περίπου εκατό από αυτές ομιλίες σώζονται σήμερα. Δεν πρόκειται για δικαστικά πρακτικά αλλά για ομιλίες που οι λογογράφοι ετοίμασαν για τους διαδίκους και στη συνέχεια δημοσίευαν ως διαφημίσεις για να αποκτήσουν περισσότερους πελάτες. Αργότερα, οι δικαστικοί λόγοι χρησιμοποιήθηκαν για τη διδασκαλία της ρητορικής, έτσι οι λόγοι που γράφτηκαν από τους δέκα πιο διάσημους λογογράφους ήταν αυτοί που διατηρήθηκαν. Ως αποτέλεσμα, οι ομιλίες στο δικαστήριο που έχουμε έχουν μια ελίτ μεροληψία περιλαμβάνουν διαδίκους που θα μπορούσαν να έχουν έναν από τους καλύτερους ομιλητές να γράψει την ομιλία τους για αυτούς. Οι Αθηναίοι ήταν γνωστό ότι ήταν φιλόδικοι, καμιά φορά ως και δικομανείς, επομένως πιστεύουμε ότι και απλοί Αθηναίοι ξεκινούσαν δικαστικές υποθέσεις αλλά δεν γνωρίζουμε τόσα πολλά για το πώς ήταν αυτές οι ομιλίες.
Μόνο τα αποδεικτικά στοιχεία που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στις διαδικασίες διαμεσολάβησης θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε μια δίκη. Τα κλασικά αθηναϊκά δικαστήρια εξέταζαν μάρτυρες, αν και πιο σύνηθες ήταν οι διάδικοι να καταθέτουν ένορκες βεβαιώσεις μαρτύρων γραπτά στο δικαστήριο. Αμέσως μετά την ολοκλήρωση της ομιλίας των διαδίκων, τα μέλη του δικαστηρίου ψήφιζαν ανώνυμα και αποφάσιζαν για την έκβαση της υπόθεσης με απλή πλειοψηφία. Εάν ο κατηγορούμενος κρινόταν ένοχος και δεν υπήρχε καθορισμένη ποινή, ο ενάγων και ο κατηγορούμενος θα πρότειναν ο καθένας μια ποινή και το δικαστήριο θα ψήφιζε για να επιλέξει μία από τις δύο.
Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν οριστική χωρίς δυνατότητα προσφυγής καθώς οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι η σύνθεση του δικαστηρίου εκπροσωπούσε τον λαό της Αθήνας στο σύνολό του και όπως ήδη γνωρίζουμε, ο δήμος ήταν η ανώτατη αρχή στην Αθήνα. Έχουν σωθεί ορισμένες ομιλίες των διαδίκων, στις οποίες διαφαίνεται ακριβώς η ανησυχία για την έλλειψη λογοδοσίας των ενόρκων καθώς δεν υπήρχε καμία δυνατότητα για έφεση ή γενικότερα προσφυγή κατά της απόφασης. Αυτές οι ομιλίες θύμιζαν στους δικαστές–ενόρκους ότι οι θεοί τους παρακολουθούσαν και θα τους τιμωρούσαν για μια τυχόν άδικη απόφαση. Σε πολλούς από αυτούς τους λόγους, οι διάδικοι αναφέρουν στους ενόρκους ότι θα πρέπει να λογοδοτήσουν για την απόφασή τους όχι μόνο στον λαό της Αθήνας και τους παρευρισκομένους, αλλά και στην οικογένεια και τα φιλικά τους πρόσωπα.
Το φάσμα των πιθανών ποινών περιελάμβανε θάνατο, φυλάκιση, απώλεια πολιτικών δικαιωμάτων (δηλαδή δικαίωμα ψήφου, δικαίωμα να υπηρετήσει κανείς ως ένορκος, δικαίωμα ομιλίας στην Εκκλησία του Δήμου), εξορία και πρόστιμα. Στη δίκη του Σωκράτη οι κύριοι κατήγοροι πρότειναν την ποινή του θανάτου. Ο Σωκράτης, αν μπορεί σε αυτό να γίνει πιστευτή η αφήγηση του Πλάτωνα, όταν βρέθηκε ένοχος αποφάσισε να ειρωνευτεί το δικαστήριο και πρότεινε πρώτα την ποινή – ή, μάλλον, τη μη ποινή των δωρεάν γευμάτων στο Πρυτανείο στο κέντρο της πόλης, όπου σιτίζονταν οι επιφανείς πολίτες και αργότερα το εξαιρετικά μέτριο πρόστιμο μιας μνας αργύρου αλλά οι δικαστές τον καταδίκασαν σε θάνατο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Gagarin, M. 2005. “The Unity of Greek Law” in The Cambridge Companion to Ancient Greek Law, ed. M. Gagarin and D. Cohen, 35. Cambridge, U.K. Cambridge University Press.
- Lanni, A. 2004. “Verdict Most Just: The Modes of Classical Athenian Justice.” 16 Yale Journal of Law and Humanities 277, 281.
