Της Δήμητρας Γρηγοριάδου,
Η Εθνική Εταιρεία ήταν μια μυστική, παρακρατική οργάνωση με ιδρυτική βάση κατώτερους αξιωματικούς στρατού και ναυτικού, με αόρατη ανωτάτη αρχή (αποδείχτηκε ότι ήταν ο Σπυρίδων Λάμπρος, μετέπειτα Πρωθυπουργός στην κυβέρνηση Αθηνών επί Διχασμού), η οποία δημιουργήθηκε την άνοιξη του 1894 στην Αθήνα. Απευθυνόμενη προς τους Έλληνες «εν ονόματι του Θεού και της Πατρίδος» κύριος σκοπός της, όπως καταγράφεται στο καταστατικό του 1895, ήταν «η αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος, η επαγρύπνηση επί των συμφερόντων των δούλων Ελλήνων» και η «προπαρασκευή της απελευθέρωσης αυτών δια πάσης θυσίας». Σκοπός, δηλαδή, της οργάνωσης που μελετάμε ήταν ο εν γένει αλυτρωτισμός: η απελευθέρωση ελληνικών πληθυσμών υπόδουλων στους Οθωμανούς και η ενσωμάτωση εδαφών.
Ο τρόπος που οργανώθηκε η Εθνική Εταιρεία ήταν κατά το σύστημα της Φιλικής Εταιρείας, συνδυαστικά με το αυστηρό τυπικό των Τεκτόνων. Αποτελούνταν, αρχικά, από 14 μέλη, αποκλείοντας υψηλόβαθμους αξιωματικούς αλλά αυτή η αρχή παραβιάστηκε πολύ γρήγορα. Τα πρώτα στελέχη της οργάνωσης προέρχονταν από την παλαιότερη οργάνωση «Εθνική Άμυνα» με δράσεις στην Κρήτη και τη Θεσσαλία, την οποία είχε διαλύσει ο Τρικούπης. Όπως αποδείχθηκε αργότερα, ιδρυτές της Εθνικής Εταιρείας ήταν οι στρατιωτικοί Χρήστος Σολιώτης, Πέτρος Λυκούδης, Νικόστρατος Καλομενόπουλος και Αλ. Σοφιανός, οι οποίοι και την δημιούργησαν το 1894. Πρωτοστάτησαν οι Λ. Φωτιάδης, Γ. Σουλιώτης, Κ. Πάλλης και Παύλος Μελάς, ενώ οι πλέον ενεργοί πυρήνες της βρίσκονταν στο Άργος και το Ναύπλιο, όπου και ίδρυσε τμήμα της εταιρείας ο Ιωάννης Μεταξάς. Έως τον Σεπτέμβριο του 1895, η οργάνωση μετρούσε 60 μέλη και 11μελές συμβούλιο.
Εξαιτίας του μυστηρίου που περιέβαλλε την οργάνωση και την «αόρατη δύναμη» της «Ανώτατης Αρχής» της, όπως την αποκαλούσαν, η εταιρεία επεκτάθηκε και εκτός των τότε συνόρων, σε ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό τεράστια οικονομική βοήθεια, αλλά και εξίσου μεγάλη ηθική επιρροή. Την άνοιξη του 1896, ο συνολικός αριθμός των μελών της υπολογίζονταν σε 3.185 ενεργά μέλη και η Εταιρεία μεταβλήθηκε σιγά – σιγά σε «κράτος εν κράτει», ενώ οι δραστηριότητές της επεκτάθηκαν εκτός της Κρήτης (ενίσχυση της Κρητικής Επανάστασης το 1896) στη Μακεδονία και την Ήπειρο.
Από τον Ιανουάριο του 1897, η δράση της Εθνικής Εταιρείας άρχισε να παίρνει χαρακτήρα ακόμα και διοίκησης του κράτους με αντικυβερνητικό και αντικαθεστωτικό χαρακτήρα που δεν ήταν ελεγχόμενος, ενώ από τους βασικότερους σκοπούς της ήταν οι έρανοι για αγορά οπλισμού που προοριζόταν για όπου θεωρούνταν αναγκαίο. Και ενώ η Εθνική Εταιρεία προετοιμαζόταν πυρετωδώς για απελευθερωτικές επιχειρήσεις στη Μακεδονία, το Κρητικό Ζήτημα ήταν αυτό που ξεσήκωσε τελικά τον πατριωτισμό των Ελλήνων. Από το 1889, στο νησί επικρατούσε γενικός αναβρασμός, κυρίως λόγω της μη εφαρμογής αυτών που είχαν συμφωνηθεί στη Σύμβαση της Χαλέπας (1878) από την πλευρά των Τούρκων. Οι χριστιανοί Κρητικοί συγκρότησαν επαναστατική συνέλευση, την Κρητική Επιτροπή, και διεκδικούσαν ένωση με την Ελλάδα. Στις 18 Μαΐου, 1.600 Τούρκοι στρατιώτες τράπηκαν σε φυγή, ενώ παράλληλα η κυβέρνηση Δηλιγιάννη βρισκόταν σε δύσκολη θέση, αδυνατώντας να ελέγξει τη δράση της Εθνικής Εταιρείας.
Τα τουρκικά αντίποινα στον ελληνικό πληθυσμό των Χανίων κινητοποίησαν τα εθνικιστικά αισθήματα της κοινής γνώμης αναγκάζοντας έτσι την κυβέρνηση, αλλά και τον θρόνο να αντιδράσουν, αποστέλλοντας τον Ιανουάριο του 1897 στρατό στην Κρήτη, ο οποίος αποτελούνταν από 1.200 άνδρες υπό τον Τιμολέοντα Βάσσο. Αυτή ήταν μια κίνηση τόσο για εκτόνωση της λαϊκής πίεσης, αλλά και για να κερδίσει χρόνο η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, που υπολόγιζε σε μια επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Πράγματι, μπροστά στον κίνδυνο γενικευμένου εμφυλίου στην Κρήτη, οι Μεγάλες Δυνάμεις αποβίβασαν 3.000 άνδρες, οι οποίοι κατέλαβαν τα παραλιακά φρούρια και ενεπλάκησαν και με τα επαναστατικά σώματα των Κρητών.
Απέναντι σε αυτή την κατάσταση η Πύλη απαίτησε το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα από την Κρήτη απειλώντας την Ελλάδα με πόλεμο, ενώ οι Μεγάλες Δυνάμεις τον Μάρτιο του 1897 επέβαλαν αποκλεισμό στο νησί. Η συγκέντρωση μεγάλου όγκου δυνάμεων στα θεσσαλικά σύνορα προμήνυε ότι μια ένοπλη σύρραξη Ελλάδος και Τουρκίας δεν ήταν μακριά. Αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων ορίστηκε ο διάδοχος Κωνσταντίνος, ενώ των τουρκικών δυνάμεων ηγείτο ο Ethem Πασάς.
Οι εχθροπραξίες ξεκίνησαν στις 5 Απριλίου και εξ αρχής φάνηκε η διαφορά κλάσης των δυο στρατών, με τους Τούρκους να υπερτερούν σημαντικά και το ελληνικό μέτωπο να καταρρέει συνέπεια του οποίου ήταν η επεισοδιακή πτώση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη και η αντικατάστασή της από την κυβέρνηση του Δημήτριου Ράλλη. Έπειτα από τηλεγράφημα του βασιλιά Γεωργίου Α’ στον τσάρο Νικόλαο Β’ (που ήταν ανιψιός του), στις 8 Μαΐου υπογράφηκε τελικά ανακωχή μετά την παρέμβασή του. Η Ελλάδα υποχρεωνόταν να πληρώσει πολεμική αποζημίωση στην Τουρκία 100 εκ. χρυσές δραχμές, να αναγνωρίσει την αυτονομία της Κρήτης και, το ταπεινωτικότερο, να δεχτεί τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο, που τόσο επιζητούσε η Γερμανία.
Τελικά, η Εθνική Εταιρεία διαλύθηκε το 1899, αφού παρέδωσε στο Εθνικό Σκοπευτήριο όλο το πολεμικό υλικό που κατείχε, καθώς και το ποσό των τότε 300.000 δραχμών εκ της περιουσίας που παρουσίασε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γ. Κορδάτου, «Μεγάλη ιστορία της Ελλάδος», εκδ. 20ος αιώνας.
- Γ. Ασπρέας, «Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδας», εκδ. Ι. Σιδέρη.
- Τ. Βουρνάς, «Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας», εκδ. Πατάκη.
- Κ. Παπαρρηγόπουλος, «Ιστορία του ελληνικού έθνους», εκδ. Αλέξανδρος.
