Του Στέλιου Καραγεώργη,
Στις 4 Αυγούστου του 1936, ο Πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς έχοντας την σύμφωνη γνώμη του Βασιλιά Γεωργίου Β΄, ανέστειλε βασικά άρθρα του συντάγματος, διαλύοντας τη βουλή. Για τα επόμενα πέντε χρόνια, ακόμα και μετά τον θάνατο του Μεταξά, στις αρχές του 1941, το ιδιότυπο καθεστώς της 4ης Αυγούστου θα αναλάβει τη διακυβέρνηση της Ελλάδας.
Το βασικότερο χαρακτηριστικό του καθεστώτος, ήταν η δυαρχία στην άσκηση της εξουσίας. Οι ευθύνες διακυβέρνησης του Μεταξά περιστέλλονταν από την βασιλική εξουσία στους τομείς των ενόπλων δυνάμεων, στην χάραξη της εξωτερικής πολιτικής και έως ένα χρονικό σημείο στην διαπαιδαγώγηση της νεολαίας. Χωρίς τον Βασιλιά Γεώργιο Β΄ δεν θα είχε υπάρξει ποτέ η 4η Αυγούστου, για αυτό και η δικτατορία που επιβλήθηκε στην Ελλάδα «εκ των άνω», θυμίζει περισσότερο ένα συντηρητικό φιλομοναρχικό καθεστώς του 19ου αιώνα, παρά τα ευρωπαϊκά φασιστικά καθεστώτα της εποχής. Η βασιλεία παρέμενε αδιαφιλονίκητος κεντρικός θεσμός του κράτους, γεγονός που καταφαίνεται στο μελλοντικό σχέδιο συντάγματος του Μεταξά. Ωστόσο, κατά τα έτη 1938-1939, ο Πρωθυπουργός θα εκκαθαρίσει την κυβέρνησή του, από αυλικούς που επηρέαζαν εναντίον του τον Βασιλιά και θα συγχωνεύσει το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων, το οποίο βρισκόταν υπό την αιγίδα της δυναστείας, με την ΕΟΝ.
Η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1936, αποτελώντας το αμιγέστερο φασιστικό στοιχείο του καθεστώτος. Σύμβολο της οργάνωσης ήταν ο διπλός μινωικός πέλεκυς, παρομοίως με των Ιταλών μελανοχιτώνων. Κεντρικό σύνθημά της ήταν το «Ένα Έθνος, ένας Βασιλεύς, ένας Αρχηγός, μια Νεολαία», παραπλήσιο της χιτλερικής νεολαίας, ενώ τα μέλη της, νέοι και νέες από 7 έως 25 ετών, φορούσαν ομοιόμορφη μπλε στολή με δίκοχο και χαιρετούσαν ρωμαϊκά. Σκοπός την ΕΟΝ ήταν η εθνική διαπαιδαγώγηση των νέων με επίκεντρο την πίστη στον Βασιλιά και την θρησκεία, καθώς και η προαγωγή της πνευματικής και σωματικής τους κατάστασης, στα πρότυπα της αρχαίας Σπάρτης. Απώτερος στόχος του Μεταξά φαίνεται να ήταν η δημιουργία ενός μαζικού κόμματος, στα πρότυπα των φασιστικών και εθνικοσοσιαλιστικών, του οποίου στερείτο το καθεστώς του. Για αυτό τον λόγο από το 1938, η εγγραφή στην οργάνωση κατέστη υποχρεωτική. Ως θετικό στοιχείο θα πρέπει να τονιστεί η μαζική κινητοποίηση των γυναικών, για πρώτη φορά εκτός οικίας, στα πλαίσια δραστηριοτήτων της ΕΟΝ.
Ο Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός ήταν η ιδεολογία που προώθησε το μεταξικό καθεστώς. Ουσιαστικά ήταν ένας συγκερασμός των ιδεών της κλασσικής Ελλάδος, και των βυζαντινών παραδόσεων, επηρεασμένος από τις ευρωπαϊκές ολοκληρωτικές ιδεολογίες. Πρόκειται για έναν εσωστρεφή αμυντικό εθνικισμό, που επανεμφάνιζε την Μεγάλη Ιδέα, όχι υπό εδαφικό πρίσμα, αλλά υπό μορφή πολιτισμικής δημιουργίας, με πρωτοστάτη την νεολαία. Επικρατούσα ήταν η αντίληψη του εκλεκτού λαού, με την καθομιλουμένη γλώσσα ως απόδειξη της φυλετικής συνέχειας των Ελλήνων. Σε αυτό το πλαίσιο καθιερώθηκε σταδιακά η δημοτική ως επίσημη γλώσσα στην εκπαίδευση, και τοποθετήθηκαν δημοτικιστές σε καίριες καθεστωτικές θέσεις. Ωστόσο αντίθετα με τις φασιστικές ιδεολογίες της εποχής, ο Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός δεν είχε αντισημιτικές αναφορές και έλλειπαν φυλετικές ή θρησκευτικές διακρίσεις.
Ο πρώτος πυλώνας της τεταρταυγουστιανής ιδεολογίας ήταν ο ριζοσπαστικός αγροτισμός, που θεωρούσε τους καλλιεργητές της γης, ως την ραχοκοκαλιά του κράτους. Ο δεύτερος πυλώνας ήταν το σπαρτιατικό πολιτικό ιδεώδες, που επέβαλε την πειθαρχία προς τις αρχές της πολιτείας. Ωστόσο η καθεστωτική ιδεολογία, δεν προσέλαβε μιλιταριστικό χαρακτήρα, αφού ο Μεταξάς, αν και απόστρατος, δεν εμφανίστηκε ποτέ με στρατιωτική στολή, και δεν εξελίχθηκε σε πολιτική θρησκεία, υποκαθιστώντας την χριστιανική λατρεία, όπως σχεδόν συνέβη στην Ιταλία. Δεν έλλειψαν ωστόσο θεαματικές τελετές και λαμπαδηδοφορίες, ή η βραχύβια σύσταση ταγμάτων εργασίας, στα πρότυπα του εθνικοσοσιαλισμού.
Σε πρακτικό επίπεδο το νέο κράτος ήταν αντικοινοβουλευτικό, αντικομμουνιστικό, και αστυνομοκρατούμενο. Αν και πολύ πιο μετριοπαθές σε σύγκριση με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά καθεστώτα, δεν έλλειπαν οι κατασταλτικές μέθοδοι εναντίον των αντιπάλων του καθεστώτος, ανεξαρτήτως αν αυτοί ανήκαν στην βενιζελική ή αντιβενιζελική παράταξη. Στόχος του νέου κράτους έγιναν και οι σλαβόφωνες και αλβανόφωνες μειονότητες, στις οποίες απαγορεύθηκε η χρήση της γλώσσας τους και υπέστησαν εκτοπισμούς, θεωρούμενες ως επιρρεπής σε ανθελληνική προπαγάνδα. Παράλληλα για την καταπολέμηση του κομμουνισμού διευρύνθηκε το βενιζελικό ιδιώνυμο, και καθιερώθηκαν τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων για την πρόσληψη στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Απαγορεύτηκε η ελεύθερη διάδοση πολιτικών ιδεών, επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος, ενώ απαλλάσσονταν των διώξεων μόνο όσοι υπέγραφαν δηλώσεις μετάνοιας, έχοντας εκτίσει το 1/3 της ποινής τους.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην κρατική καταστολή έπαιζε το νεοσύστατο Υφυπουργείο Δημοσίας Ασφαλείας, με επικεφαλής τον Κ. Μανιαδάκη. Στα επιτεύγματά του συγκαταλέγεται η σύλληψη του αρχηγού του ΚΚΕ Ν. Ζαχαριάδη και η πλήρης αποσάθρωση του κόμματος. Ταυτόχρονα συστάθηκε και Υφυπουργείο Τύπου-Τουρισμού, υπεύθυνο για την προπαγάνδα και την λογοκρισία, στα πρότυπα της χιτλερικής Γερμανίας. Παρά την δριμύτητα των κατασταλτικών μεθόδων, ο πολιτικός κόσμος περιορίσθηκε σε υπομνήματα διαμαρτυρίας προς τον Βασιλιά και προκηρύξεις. Η μοναδική ένοπλη εξέγερση εναντίον της 4ης Αυγούστου, εκδηλώθηκε στις 28-29 Ιουλίου του 1938, στα βενιζελικά Χανιά, αλλά καταστάληκε εύκολα μέσα σε λίγες ώρες.
Εν κατακλείδι, παρά τα όποια εξωτερικά φασιστικά χαρακτηριστικά της μεταξικής δικτατορίας, αυτή παρέμεινε ένα ατελές φασιστικό καθεστώς. Εξέλειπε η μαζική λαϊκή βάση, με την μορφή ενός κόμματος, ενώ παραδοσιακοί θεσμοί όπως η θρησκεία και το στέμμα διατήρησαν την ισχύ τους, με το δεύτερο να έχει κυρίαρχο ιδεολογικό και κυβερνητικό ρόλο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αβέρωφ-Τοσίτσας, Ευάγγελος (2010), Φωτιά και τσεκούρι, Ελλάς 1946-49 και τα προηγηθέντα, Εκδόσεις Εστία.
- Αλβανός, Ραϋμόνδος (2013), Ποιος είπε το ΟΧΙ στις 28 Οκτωβρίου, Ιδεολογία δομή και διεθνής στρατηγική του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Ελλήνων Ιστορικά τχ. 17.
- Βερέµης, Θάνος (2009), Ο Μεταξάς και η εποχή του, Αθήνα: Εκδόσεις Ευρασία.
- Δημητράκης, Παναγιώτης (2011), Η Ελλάδα και οι Άγγλοι, Η βρετανική διπλωματία και οι βασιλείς της Ελλάδας, Αθήνα: Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου.
- Πλουµίδης, Σπυρίδων Γ. (2016), Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), Αθήνα: Εκδόσεις Εστία.
- Χατζηδάκης, Μάνος Ν. (2011), 4η Αυγούστου 21η Απρίλιου, Συγκριτική Μελέτη, Αθήνα: Εκδόσεις Ελεύθερος Κόσμος.
