Της Μαρίας Πέπονα,
Το ιστορικό της αμφισβήτησης των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων επί των νήσων
Το αίτημα για αποστρατικοποίηση των ελληνικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου εμφανίσθηκε αρχικά το έτος 1964 από την Τουρκία. Ύστερα, τέθηκε ξανά στο προσκήνιο το 1968, υπό τη μορφή 2 τουρκικών μνημονίων την άνοιξη του επόμενου χρόνου, με την ελληνική αντίδραση να έρχεται τον Απρίλη και τον Ιούνη του ιδίου έτους. Με την εισβολή του τουρκικού Αττίλα στην Κύπρο, το ζήτημα δεν επανήλθε στην επικαιρότητα έως τις μέρες μας και ενεργότερα δε το έτος 2022.
Το 1969 η τουρκική πλευρά ενοχλήθηκε από την ανάπτυξη εργασιών στο αεροδρόμιο της Λήμνου, με την αιτιολογία ότι αυτά επηρέαζαν το υπάρχων καθεστώς αποστρατικοποίησης του νησιού. Η ελληνική πλευρά τότε είχε υποστηρίξει ότι ένα ποσοστό των επικείμενων έργων θα διενεργούνταν για τη διευκόλυνση της πολιτικής αεροπορίας της χώρας, ενώ, ταυτόχρονα, τα ραντάρ θα προορίζονταν για νατοϊκή χρήση. Τον Μάη του 1972, η Ελλάδα θέλησε να εντάξει το νησί της Λήμνου στις νατοϊκές αεροπορικές βάσεις του στρατηγείου της Νοτίου Ευρώπης, συναντώντας και πάλι την τουρκική αντίδραση και ζητώντας την αποστρατικοποίηση.
Όσον αφορά τα νησιά της Ρόδου και της Κως, τον Ιούνη του 1964 η Τουρκία έλαβε πληροφορίες περί εγκατάστασης υλικού και στελεχών στρατού. Μέχρι τότε τα δύο αυτά νησιά διατηρούνταν πλήρως αποστρατικοποιημένα. Η Ελλάδα δεν δέχθηκε τότε ότι οι συγκεκριμένες πληροφορίες της Τουρκίας είχαν πραγματική βάση. Το 1969, επαναλήφθηκε η ίδια κατάσταση με μοναδική τροποποίηση ότι στους τουρκικούς ισχυρισμούς είχαν ενταχθεί πληροφορίες για ύπαρξη και χρησιμοποίηση ραντάρ σε Ρόδο, Κω και Κάρπαθο, τα οποία σύμφωνα με τα λεγόμενα των Ελλήνων ιθυνόντων είχαν εγκατασταθεί εκεί για την παρακολούθηση των κινήσεων του Στόλου των Σοβιετικών.
Από το 1974, ως συνέπεια της εισβολής των τουρκικών δυνάμεων στην Κυπριακή νήσο, την πιθανότητα εισβολής και κατάληψης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου από τους Τούρκους, αλλά και οργάνωση και στάθμευση της παλαιάς 4ης τουρκικής Στρατιάς πλέον υπό τη νέα ονομασία Στρατιά του Αιγαίου (τουρκικά: Ege Ordusu) στα μικρασιατικά παράλια έναν χρόνο μετά την εισβολή, η Ελλάδα παραδέχεται ότι τα ελληνικά νησιά βρίσκονται υπό στρατιωτικοποιημένο καθεστώς. Αυτό απορρέει από τον καταστατικό Χάρτη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και ειδικότερα από το άρθρο 51 περί νόμιμης αυτοάμυνας.
Η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας αναμφίβολα διακρίνεται από μια συνέχεια, ανεξαρτήτως της κομματικής παράταξης που διαχειρίζεται από καιρό σε καιρό την κυβερνητική εξουσία. Ο εθνικισμός, πλέον, αδιαμφισβήτητα έχει εγκατασταθεί στη ρητορική των τουρκικών κομμάτων περισσότερο από ποτέ, πράγμα που ενδυναμώνεται από τις προεκλογικές αντιπαλότητες.
Παρόλο που σήμερα η Τουρκία διεκδικεί έναν νέο ρόλο στην περιοχή, εκείνον της μεγάλης περιφερειακής δύναμης, οι σχέσεις της με τους συμμάχους της (παραδείγματος χάριν Η.Π.Α., Ισραήλ, Αίγυπτος κ.ά.) φαίνεται να βρίσκονται σε άσχημο επίπεδο και χαρακτηρίζονται από διαρκείς κρίσεις. Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις –πάντοτε εύθραυστες– κλονίζονται από την πολιτική αναθεωρητισμού της γείτονος και την απροκάλυπτη ένταξη της εθνικιστικής ρητορικής στον πολιτικό και δημόσιο λόγο. Μόνιμο επιχείρημα της Τουρκίας έναντι της Ελλάδος αποτελεί ότι η δεύτερη λησμονεί ασυστόλως το Διεθνές Δίκαιο και δεν εφαρμόζει τη Συνθήκη της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923), ειδικά στη συγκεκριμένη περίπτωση εις ότι αφορά το καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης των νησιών. Διαφοροποιητικός παράγοντας της σημερινής αντιπαράθεσης από εκείνες των προηγούμενων ετών είναι ότι πλέον η τουρκική ηγεσία αμφισβητεί ευθέως και επισήμως την ελληνική κυριαρχία επί των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου και των Δωδεκανήσων.
Τι ορίζουν οι Συνθήκες για τα εν λόγω νησιά και η ακολουθούμενη ελληνική πολιτική γραμμή
Με το άρθρο 12 της Συνθήκης της Λωζάνης καθορίζεται ότι στην Ελλάδα περιέρχονται τα νησιά της Ανατολικής Μεσογείου, εκτός εκείνων της Ίμβρου, της Τενέδου και των Λαγουσών (Μαυρυών) τα οποία παραχωρούνται μέσω της Συνθήκης στην Τουρκία, αλλά και των ιταλικών Δωδεκανήσων (τα οποία παραχωρούνταν από την Τουρκία στην Ιταλία υπό το άρθρο 15). Τα Δωδεκάνησα περνούν στην ελληνική επικράτεια το 1947 με την Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων. Ακόμη στην Τουρκία θα εξακολουθούσαν να βρίσκονται τα νησιά που είχαν απόσταση πιο μικρή από εκείνη των τριών μιλίων από την μικρασιατική ακτή.
Για τη Σαμοθράκη και τη Λήμνο, το καθεστώς αποστρατικοποίησης διεκόπη τη στιγμή που η Συνθήκη της Λωζάνης περί των Στενών (1923) υποκαταστάθηκε από τη νεότερη χρονολογικά Συνθήκη του Μοντρέ (1936), η οποία είναι ενεργή έως τις μέρες μας, εκχωρώντας ολοκληρωτικά τον έλεγχό τους και την υποχρέωση ελεύθερης ναυσιπλοϊκής δραστηριότητας σε μη στρατιωτικά πλοία εν καιρώ ειρήνης. Με την τότε τουρκική Κυβέρνηση να βεβαιώνει ότι πλέον δεν υπάρχει θέμα για αποστρατικοποίηση.
Η Σύμβαση της Λωζάνης ήταν σαφής για τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Μυτιλήνη, Χίο, Σάμος, Ικαρία), αφού πράγματι προβλέπονταν η μερική αποστρατικοποίηση, σύμφωνα με το Άρθρο 13:
«[…] 1. Αι ειρημέναι νήσοι δεν θα χρησιμοποιηθώσιν εις εγκατάστασιν ναυτικής βάσεως ή εις ανέγερσιν οχυρωματικού τίνος έργου».
Ταυτόχρονα, σε καθεστώς αποστρατικοποίησης θέτονταν τα Δωδεκάνησα και από τη Συνθήκη του Παρισιού (1947). Κυρίως οι δεσμεύσεις του 1947 εντάσσονται σε ένα πλαίσιο μεταπολεμικών συμφωνιών, οι οποίες στη συνέχεια δεν τηρήθηκαν εκ μέρους καμίας χώρας κατά τα ψυχροπολεμικά χρόνια, εφόσον με την τοποθέτησή τους σε αντίθετα στρατόπεδα εφοδιάστηκαν με εξοπλισμούς. Μετά τα γεγονότα του 1974, η ελληνική πλευρά, παρακολουθώντας την αυξανόμενη εχθρότητα της Τουρκίας, διατηρεί τη θέση ότι ως κυρίαρχο κράτος έχει το δικαίωμα υπεράσπισης του εδαφικού της ακεραίου με κάθε δυνατό μέσο.
Γενικά, τα αποστρατικοποιημένα εδάφη εκλαμβάνονται από το Διεθνές Δίκαιο ως περιοχές «μειωμένης κυριαρχίας». Ένα οργανωμένο και κυρίαρχο κράτος, όπως η Ελλάδα, θα πρέπει να είναι σε θέση να ασκήσει να νόμιμα κυριαρχικά της δικαιώματα σε όλο το μήκος της εδαφικής της επικράτειας, καθώς και το δικαίωμά της για άσκηση ενόπλου αμύνης για την προάσπιση του τόπου εάν κριθεί ότι αυτός απειλείται.
Που αποσκοπεί η Τουρκία;
Ακολουθώντας την τακτική αμφισβήτησης της ελληνικής κυριαρχίας επί των νησιών, η Τουρκία επιδιώκει ασφαλώς την επαναδιαπραγμάτευση των Συνθηκών, προσδοκώντας εν τέλει σε μια αλλαγή συνόρων εις βάρος της ελληνικής επικράτειας.
Η ύπαρξη κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στον νοτιοανατολικό τομέα της Μεσογείου αποτελεί παράγοντα επιπλέον ώθησης των θέσεων αυτών, εάν εξεταστεί κιόλας σε συνάρτηση με τη συνολική πορεία της τουρκικής οικονομίας και της ευρύτερης εσωτερικής κατάστασης. Επίσης, η γεωγραφική τοποθεσία των νησιών, που αμφισβητεί και διεκδικεί η Τουρκία, ταυτίζεται σε μέγιστο ποσοστό με την περιοχή του Αιγαίου, που προβάλλονται οι τουρκικές αξιώσεις με βάση το ιδεολόγημα της Γαλάζιας Πατρίδας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Συρίγος, Άγγελος. Ελληνοτουρκικές Σχέσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκης, 2015
- “Charter of the United Nations: Chapter VII — Action with respect to Threats to the Peace, Breaches of the Peace, and Acts of Aggression” accessed December 27, 2022, legal.un.org, διαθέσιμο εδώ
- Με πρόσχημα την αποστρατικοποίηση η Τουρκία αμφισβητεί την ελληνική κυριαρχία στα νησιά του Αιγαίου, in.gr, διαθέσιμο εδώ
- Όταν τα Δωδεκάνησα έγιναν Ελληνικά, tanea.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η Συνθήκη της Λωζάννης, Ιούλιος 24, 1923.
