Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Κάθε χρόνο, τέτοια εποχή, παρασύρομαι να κάνω και εγώ τον απολογισμό μου. Το 2019 έκανα αναφορά σε 8 βιβλία οικονομικών, που συζητήθηκαν την τελευταία δεκαετία (διαθέσιμο εδώ). Φέτος, όπως και τις δύο προηγούμενες χρονιές (διαθέσιμα (2020) εδώ, (2021α) εδώ και (2021β) εδώ), θα περιοριστώ στον προσωπικό αναγνωστικό απολογισμό του 2022 και θα προτείνω 5+1 βιβλία που ξεχώρισα.
1. Ισχυρό Κράτος και Ελεύθερη Οικονομία (Bonefeld Werner)
Το βιβλίο Ισχυρό κράτος και ελεύθερη οικονομία εξετάζει τα θεωρητικά θεμέλια του ορντοφιλελευθερισμού και παρέχει ένα πλαίσιο για την κατανόηση της διαχείρισης της κρίσης της Ευρωζώνης, η οποία –κατά τη γνώμη του συγγραφέα– ήταν δυστυχώς αποτελεσματική. Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 2017 (και στα ελληνικά το 2021), σχεδόν μια δεκαετία μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση, η οποία αναζωπύρωσε τη συζήτηση σχετικά με τον χαρακτήρα της νεοφιλελεύθερης πολιτικής οικονομίας και το μέλλον της. Ο Mario Draghi σε μια ομιλία του το 2013 υπενθύμισε ότι η νομισματική πολιτική της Ε.Κ.Τ. εδράζεται σταθερά στις αρχές του ορντοφιλελευθερισμού, ιδίως σε δύο από τις κεντρικές αρχές του: Πρώτον, ο σαφής διαχωρισμός της εξουσίας και των στόχων μεταξύ των αρχών και δεύτερον, η προσήλωση στις αρχές της οικονομίας της ανοικτής αγοράς με ελεύθερο ανταγωνισμό, που ευνοεί την αποτελεσματική κατανομή των πόρων.
Η Ε.Κ.Τ., η πλέον ανεξάρτητη και αποπολιτικοποιημένη Κεντρική Τράπεζα, αποκαλύφθηκε ως το κυρίαρχο όργανο του ευρωπαϊκού χρήματος, και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ως ο de facto Ευρωπαίος νομοθέτης και υπεύθυνος χάραξης πολιτικής. Το ευρωπαϊκό σύστημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας διεγείρει τον ανταγωνισμό μεταξύ εδαφικοποιημένων αγορών εργασίας και εθνικοποιεί τη διαμαρτυρία κατά του υπερεθνικού καθεστώτος της ελευθερίας του δείκτη, των φερέγγυων εκτελεστικών οργάνων των κρατών και των διαβουλευτικών δημογραφικών συνελεύσεων σε δύο μέτωπα. Από τη μια, η άνοδος της ακροδεξιάς, και από την άλλη, ο αφοπλισμός μιας ολόκληρης παράδοσης του αριστερού διεθνισμού στην Ευρώπη. Και στις δύο περιπτώσεις, το εθνικό κράτος θεωρήθηκε ως η εναλλακτική λύση στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υπό την κρίση, οι ορντοφιλελεύθερες αρχές ήρθαν σε ισχύ ως αμφισβητούμενη περιγραφή της μεταφιλελεύθερης πολιτικής οικονομίας.
Το βιβλίο αποτελεί σημαντική συμβολή στον τομέα της πολιτικής οικονομίας, διότι πλαισιώνει τη σύγχρονη συζήτηση σχετικά με την ορντοφιλελεύθερη Ευρώπη και υποστηρίζει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση ενσωματώνει το φιλελεύθερο κράτος σε ρόλο «αστυνομίας» της αγοράς. Παρέχει μια νέα προοπτική, ότι η Ευρωζώνη δεν είναι ένας ορντοφιλελεύθερος διοικητικός μηχανισμός, αλλά είναι ένα πολιτικό δημιούργημα και ισοδυναμεί με μια διαρκή πολιτική πρακτική και λήψη αποφάσεων με εκτελεστική συμφωνία. Το βιβλίο, συζητώντας τα οικονομικά και κοινωνικά επιχειρήματα του ορντοφιλελευθερισμού, παρέχει μια νέα κατανόηση των σύνθετων φαινομένων της πολιτικής και των πρόσφατων τάσεων.
Το σημαντικότερο είναι ότι παρέχει μια νέα κατανόηση της ελληνικής περίπτωσης, καθώς –σύμφωνα με τον συγγραφέα– η επίλυση της κρίσης του ευρώ αποκαλύπτει ότι οι ρυθμίσεις διάσωσης δεν μετέτρεψαν τη νομισματική ένωση σε μια κεϋνσιανή ένωση κεντρικού οικονομικού σχεδιασμού και παρεμβατισμού με γνώμονα τη ζήτηση, αλλά μετέτρεψαν το ελληνικό κράτος σε εκτελεστικό κράτος των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για λιτότητα, ιδιωτικοποιήσεις και κοινωνικοοικονομική αναδιάρθρωση με γνώμονα την αγορά.
2. Μετακαπιταλισμός: Ένας οδηγός για το μέλλον μας (Mason Paul)
Το βιβλίο Μετακαπιταλισμός: Ένας οδηγός για το μέλλον μας μιλά για την πιθανή πορεία μας προς έναν «μετακαπιταλιστικό» κόσμο. Η πεποίθηση του συγγραφέα είναι ότι η κατάρρευση του καπιταλισμού στην πραγματικότητα ήδη συμβαίνει και, μάλιστα, με τρόπους που γνωρίζουμε. Το βιβλίο ξεκινά με την εξέταση των κυμάτων Kondratiev, την ιδέα που ανέπτυξε ο Nikolai Kondratiev τη δεκαετία του 1920, ότι οι καπιταλιστικές οικονομίες βιώνουν κύματα ή κύκλους ευημερίας και ανάπτυξης, που ακολουθούνται από μια καθοδική πορεία, η οποία χαρακτηρίζεται από τακτικές υφέσεις και συνήθως καταλήγει σε ύφεση. Στη συνέχεια, ακολουθείται από μια άλλη φάση ανάπτυξης και ούτω καθεξής.
Ο Mason, ωστόσο, δείχνει ότι το 5ο κύμα που θα έπρεπε να διανύουμε σήμερα έχει σταματήσει και αρνείται να απογειωθεί. Η μετάβαση από το τέλος ενός κύματος και την έναρξη ενός νέου συνδέεται –πάντα– με κάποια μορφή κοινωνικής προσαρμογής. Συνήθως, αφορά τις δεξιότητες και τους μισθούς, την πίεση σε σχέδια αναδιανομής, όπως το κράτος πρόνοιας, τα επιχειρηματικά μοντέλα που εξελίσσονται, για να αρπάξουν το όποιο κέρδος υπάρχει. Ωστόσο, αν αυτή η μείωση των δεξιοτήτων και των μισθών αντισταθεί με επιτυχία, τότε ο καπιταλισμός αναγκάζεται να προχωρήσει σε μια πιο θεμελιώδη μετάλλαξη• την ανάπτυξη πιο ριζικά καινοτόμων τεχνολογιών και επιχειρηματικών μοντέλων, που μπορούν να αποκαταστήσουν τον δυναμισμό, που βασίζεται σε υψηλότερους μισθούς και όχι στην εκμετάλλευση. Ο Mason υποστηρίζει ότι αυτή η αντίσταση λαμβάνει ήδη χώρα με το διαδίκτυο, όπου φέρνει μια άλλη φανταστική ιδέα στο πεδίο του εφικτού: τον σοσιαλισμό.
Η νέα τεχνολογία έχει δώσει στους καπιταλιστές τη δυνατότητα να προσαρμόζονται χωρίς να καινοτομούν, παρέχοντάς τους τα εργαλεία για την αναζήτηση νέων μορφών αξίας. Ταυτόχρονα, έχει δώσει σε όλους εμάς τους υπόλοιπους την ικανότητα να καινοτομούμε χωρίς να προσαρμοζόμαστε, επιτρέποντάς μας να εξερευνήσουμε νέους τρόπους ζωής, χωρίς να χρειάζεται να σκεφτούμε τις πολιτικές επιπτώσεις. Κάτι πρέπει να αλλάξει. Ο συγγραφέας χτίζει μια απολύτως εύλογη υπόθεση ότι η παρούσα κατάσταση δεν είναι βιώσιμη. Αλλά το τι θα αλλάξει και πώς δεν είναι κάτι που μπορεί να μας πει. Αλλά αυτό –υποστηρίζει o Runciman (2015)– είναι ένα μεγάλο μέρος της γοητείας αυτού του βιβλίου.
Ο Mason δεν έχει τις απαντήσεις –δεν είναι καν κοντά–, αλλά θέτει τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα, χωρίς να φοβάται πού μπορεί να οδηγήσουν. Επιπλέον, γράφει με φρεσκάδα και διορατικότητα σχεδόν σε κάθε σελίδα. Με άλλα λόγια, μπορεί να μην προβλέπει, όπως υποσχέθηκε, το μέλλον, αλλά αυτό το φρέσκο και διορατικό βιβλίο φωτίζει το παρόν με απροσδόκητους, αποκαλυπτικούς τρόπους.
3. Marxism and Feminism (επιμέλεια Shahrzad Mojab)
Με αφορμή το κάλεσμα του περιοδικού Κρίση (που είναι ανοιχτό μέχρι τέλη Ιανουαρίου του 2023 –περισσότερα εδώ) προγραμματίζει ένα αφιερωματικό τεύχος, φιλοδοξώντας να φιλοξενήσει άρθρα απ’ όλο το φάσμα των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών, που αφορούν τη σχέση μαρξισμού και φεμινισμού. Έτσι, ήρθα σε επαφή με τον συλλογικό τόμο Marxism and Feminism, όπου παρουσιάζεται μια σύγχρονη και προσιτή μαρξιστική–φεμινιστική ανάλυση σε μια σειρά από ζητήματα. Επαναξιολογεί προηγούμενες συζητήσεις και προσπαθεί να απαντήσει σε πιεστικά ερωτήματα, σχετικά με το πώς πρέπει να κατανοήσουμε τη σχέση μεταξύ πατριαρχίας και καπιταλισμού και πώς μπορούμε να οραματιστούμε ένα φεμινιστικό πρόταγμα, που χειραφετεί τόσο τις γυναίκες όσο και την κοινωνία.
Η παραπάνω συλλογή άρθρων δεν υπάρχει μεταφρασμένη στην ελληνική γλώσσα, για αυτό θεωρώ απαραίτητο συμπλήρωμα το Ειδικό τεύχος: Μαρξισμός και φεμινισμός (περισσότερα εδώ), που επιχειρεί να συνοψίσει τα βασικά επίδικα που προκύπτουν από τη θεωρητική (και λιγότερο από την πολιτική) αλληλεπίδραση της μαρξιστικής και της φεμινιστικής παράδοσης. Η διαμόρφωση του εν λόγω πλαισίου ακολουθεί την πεπατημένη των λεγόμενων κυμάτων του φεμινισμού, με όλα τα προβλήματα που κάτι τέτοιο συνεπάγεται. Επιπρόσθετα, η διαμόρφωση αυτού του πλαισίου ακολουθεί μια συγκεκριμένη σκοπιά: εκείνη που εστιάζει στο πώς η εξέλιξη της φεμινιστικής σκέψης εγκαλεί διαχρονικά τη μαρξιστική παράδοση και λιγότερο στο πώς συμβαίνει το αντίστροφο. Βέβαια, τόσο η μαρξιστική μέθοδος όσο και η φεμινιστική ανάλυση είναι απαραίτητες για την κατανόηση των καπιταλιστικών κοινωνιών και της θέσης των γυναικών σ’ αυτές. Γι’ αυτό και πρέπει να μελετηθεί ο συνδυασμός πατριαρχίας και καπιταλισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Opening remarks at the session “Rethinking the Limitations of Monetary Policy”, ecb.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
- David Runciman, theguardian.com, διαθέσιμο εδώ
