Του Ελευθέριου Χονδρού,
Η μετασοβιετική οικοδόμηση της Κεντρικής Ασίας ήταν μέρος ενός ευρύτερου κύματος μετακομμουνιστικής μετάβασης, που συνέπεσε με την ταχεία άνοδο της προγραμματισμένης παγκοσμιοποίησης. Τα μετακομμουνιστικά κράτη, όπως εύστοχα διατυπώνει και ο Claus Offe, αντιμετώπισαν μια «τριπλή μετάβαση»: από ένα Κομμουνιστικό Κόμμα, που μονοπωλούσε τον πολιτικό βίο, σε μια πιο πλουραλιστική δημοκρατία. Από μια κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία σε μια ελεύθερη αγορά και από την ελεγχόμενη από το κράτος κοινωνική σφαίρα σε μια ανεξάρτητη κοινωνία των πολιτών. Αλλά μια γενιά μετά την ανεξαρτησία σε ένα από τα μετασοβιετικά κράτη της Κεντρικής Ασίας, αυτή η παγκοσμιοποιημένη μετάβαση, σε αντίθεση με την Ανατολική Ευρώπη, απέτυχε να δημιουργήσει κράτη και πολιτικές που να συμμορφώνονται με τον φιλελεύθερο-ιδανικό τύπο εμπορευματοποιημένων δημοκρατιών. Πολιτικά, τα κράτη της Κεντρικής Ασίας, με εξαίρεση το Κιργιστάν, περιγράφονται όλα ως «ενοποιημένα αυταρχικά», με τα καθεστώτα να συσσωρεύουν σταθερά την εξουσία, υποστηρίζοντας τους πελάτες και τις υπηρεσίες ασφαλείας τους και καταστρέφοντας όλες τις μορφές πολιτικής αντιπολίτευσης.
Ωστόσο, ακόμη και το Κιργιστάν έχει δει σημαντική πτώση στον δείκτη δημοκρατικότητάς του από το 2018. Στο Κιργιστάν, οι κοινοβουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου 2020 θεωρήθηκαν προβληματικές, καθώς αμαυρώθηκαν με βία, διαμαρτυρίες και εκφοβισμό. Ο τότε εν ενεργεία Πρόεδρος της χώρας, Sadyr Nurğojoyeviç Japarov, ο οποίο βρίσκεται μέχρι και σήμερα στον προεδρικό θώκο, επετράπη να παρακάμψει το σύνταγμα για να αυτοανακηρυχθεί αναπληρωτής Πρόεδρος. Πέρυσι, στις 11 Απριλίου, διεξήχθη δημοψήφισμα στο οποίο ψηφίστηκε ένα νέο σύνταγμα, διευρύνοντας την εξουσία του προέδρου και μειώνοντας ταυτόχρονα το μέγεθος του κοινοβουλίου κατά 25%. Μόνο το 37,1% των ψηφοφόρων συμμετείχε στο δημοψήφισμα, χωρίς σχεδόν καμία δημόσια συζήτηση σχετικά με τις προτεινόμενες αλλαγές στο σύνταγμα. Αν και υπάρχει ελπίδα για σταθεροποίηση και βελτίωση της πολιτικής κατάστασης στο Κιργιστάν, αντιθέτως, έχουν ήδη γίνει κινήσεις για τη θέσπιση νομοθεσίας που στοχεύει σε πολίτες που υποδαυλίζουν «πολιτική εχθρότητα».
Όσον αφορά το Τουρκμενιστάν, που έχει την πιο αυταρχική Κυβέρνηση στην περιοχή, συνεχίζει να καταπιέζει τις θεμελιώδεις ελευθερίες, ενώ αποκρύπτει τη μοίρα και το πού βρίσκονται δεκάδες πολίτες που έχουν εξαφανιστεί βίαια. Ο Gurbanguly Berdimuhamedow μπορεί να παραιτήθηκε από τη θέση του Προέδρου του Τουρκμενιστάν τον Μάρτιο, παραδίδοντας την εξουσία στον γιο του, Serdar, σε στημένες εκλογές, αλλά εικάζεται ότι ακόμα κινεί τα νήματα. Παρόμοια είναι και η κατάσταση στα άλλα 2 κράτη της Κεντρικής Ασίας, με όλα τους να έχουν κάκιστες βαθμολογίες στους παγκόσμιους δείκτες οικονομικής διακυβέρνησης, με κοινές πρακτικές διαφθοράς, νεποτισμού και υπεξαίρεσης δημόσιου χρήματος. Εναντίον όλων αυτών, η κοινωνία των πολιτών εξακολουθεί να μάχεται σε όλη την περιοχή, αντιμετωπίζοντας αυξανόμενες καταστολές και περιορισμούς στην ξένη χρηματοδότηση και τις δραστηριότητές της, ακόμη και όταν οι ίδιες οι ελίτ της Κεντρικής Ασίας γίνονται πιο παγκοσμιοποιημένες και χρησιμοποιούν ενεργά δυτικές τράπεζες, παρόχους υπηρεσιών, νομικά συστήματα και αποκτούν πολυτελή ακίνητα.
Η εναλλακτική κατανόηση της οικοδόμησης κράτους και της παγκόσμιας ολοκλήρωσης της Κεντρικής Ασίας έρχεται σε αντίθεση με πολλές υποθέσεις σχετικά με τα μετακομμουνιστικά μονοπάτια. Εστιάζοντας δυσανάλογα στις σχετικά επιτυχημένες εμπειρίες μετάβασης της Ανατολικής Ευρώπης, οι μελετητές και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής υπέθεσαν ότι όλες οι «φιλελεύθερες» διαδικασίες και μεταρρυθμίσεις αλληλοενισχύονται. Δηλαδή, η παγκόσμια ολοκλήρωση προωθεί τις πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες με τη σειρά τους υποστηρίζουν και επεκτείνουν την κοινωνία των πολιτών. Αλλά μια σύντομη σύγκριση μεταξύ των εμπειριών οικοδόμησης κράτους της μετακομμουνιστικής Ανατολικής Ευρώπης και της Κεντρικής Ασίας δείχνει πως οι εμπειρίες τους με την εξόντωση, τον διεθνή προσανατολισμό και τις διαπραγματεύσεις με τη Δύση διέφεραν εντυπωσιακά. Στην περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης, το διεθνές περιβάλλον προώθησε κυρίως μεταρρυθμίσεις, ενώ στην Κεντρική Ασία ενίσχυσε τον παγκόσμιο αυταρχισμό.
Πρώτον, ενώ τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης δημιούργησαν ανταγωνιστικά πολιτικά κομματικά συστήματα σε μια προσπάθεια να απομακρυνθούν αποφασιστικά από τον κομμουνισμό, οι πολίτες της Κεντρικής Ασίας ήταν πολύ πιο διφορούμενοι σχετικά με την απόρριψη του σοβιετικού παρελθόντος. Στην Ανατολική Ευρώπη, οι πρώην κομμουνιστές είτε απαξιώθηκαν σχεδόν αμέσως μέσω εκστρατειών εξιλασμού, είτε έπρεπε να ενταχθούν σε μεταρρυθμιστικά κόμματα, η ιδιοκτησία ιδιωτικοποιήθηκε γρήγορα και οι κοινωνίες των πολιτών ενισχύθηκαν. Οι σοβαρές πολιτικές διαταραχές από τις μεταρρυθμίσεις της αγοράς δεν προκάλεσαν, ως επί το πλείστον, πολιτικές αντιδράσεις όπως προέβλεπαν ορισμένοι θεωρητικοί, ενώ αυτές οι διαδικασίες συγκρίθηκαν με τα πρότυπα των γειτονικών ευρωπαϊκών δημοκρατιών.
Αντίθετα, στην Κεντρική Ασία η Σοβιετική Ένωση εγκαταλείφθηκε, δεν ανατράπηκε, καθώς η ελίτ της περιοχής φοβόταν αρχικά την πολιτική ζωή χωρίς την καθοδήγηση, την προστασία και τις οικονομικές επιδοτήσεις της Μόσχας. Τα πρώην κομμουνιστικά κόμματα, με επικεφαλής τα πρώην αφεντικά των κομμάτων, προσκολλήθηκαν στην εξουσία, τώρα σε ένα νέο εθνικό επίπεδο, με λίγα κίνητρα να εφαρμόσουν πραγματικά πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Καθώς προχωρούσε η δεκαετία του 1990, οι ηγέτες της Κεντρικής Ασίας εδραίωσαν την εξουσία, σφυρηλάτησαν μεγάλες γραφειοκρατίες και περιφερειακή αναπτυξιακή αρωγή, επενδύσεις σε υποδομές και επείγοντα δάνεια. Ταυτόχρονα, οι ίδιες οι ελίτ της Κεντρικής Ασίας έγιναν πιο ικανές στη χρήση των παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, εταιρειών «κέλυφος» και νομικών οντοτήτων για δικό τους όφελος και στη δομή πολλών από εκείνες τις εμπιστευτικές συμφωνίες που αφορούσαν κρατικά περιουσιακά στοιχεία.
Τέλος, η δυναμική των διαπραγματεύσεων μεταξύ της Δύσης, αφενός, και της Ανατολικής Ευρώπης και της Κεντρικής Ασίας τη δεκαετία του 2000 βοήθησε στην ενίσχυση της φιλελεύθερης τροχιάς της Ανατολικής Ευρώπης, τροφοδοτώντας ταυτόχρονα τις παγκόσμιες αυταρχικές πρακτικές της Κεντρικής Ασίας. Μόλις δεσμεύτηκαν να ενταχθούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι όροι της Ε.Ε. επέβαλλαν ότι πάνω από 20.000 από τα νομικά πρότυπά της ή το κοινοτικό κεκτημένο έπρεπε να εγκριθούν από τα εγχώρια νομοθετικά σώματα σε όλους σχεδόν τους τομείς της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής.
Σε πολλές περιπτώσεις, αυτό προσέφερε στους νομοθέτες την πολιτική τους κάλυψη για να περάσουν αντιδημοφιλείς μεταρρυθμίσεις, όπως η απελευθέρωση της ιδιοκτησίας γης ή η προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Οι αυστηροί κανόνες της Ε.Ε. για την πλήρη μετατρεψιμότητα του λογαριασμού κεφαλαίου εξασφάλισαν επίσης την ταχεία και ολοκληρωμένη ενσωμάτωση της Ανατολικής Ευρώπης στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές και ροές. Δεκαπέντε υποψήφιες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης δεν είχαν άλλη επιλογή, για να ενταχθούν έπρεπε να αποδεχτούν τους αυστηρούς κανόνες ένταξης και τις θεσμικές αλλαγές που επιβλήθηκαν από τις Βρυξέλλες. Η κατάσταση στην Κεντρική Ασία διέφερε και πάλι εντυπωσιακά. Όχι μόνο η Κεντρική Ασία ήταν ανέγγιχτη από οποιαδήποτε απομακρυσμένη προοπτική ένταξης στην Ε.Ε., αλλά και η μόχλευση της Δύσης στην προώθηση των φιλελεύθερων αξιών υπονομεύτηκε από τις γεωπολιτικές εξελίξεις.
Καθώς ο γεωπολιτικός ανταγωνισμός σε όλη την περιοχή εντάθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, ο αυταρχισμός και η διακυβέρνηση επιδεινώθηκαν. Κάτω από τη θέληση του Vladimir Putin, η Κεντρική Ασία έγινε και πάλι προτεραιότητα για το Κρεμλίνο, το οποίο προώθησε νέους οικονομικούς οργανισμούς με στόχο να «επανενσωματώσουν» τα κράτη της Κεντρικής Ασίας στην τροχιά της Ρωσίας. Η Κίνα αύξησε, επίσης, δραματικά τη δέσμευσή της με την περιοχή, τόσο διμερώς όσο και μέσω της S.C.O., καθώς προσπάθησε να σταθεροποιήσει τα σύνορά της και να καταστείλει τις δραστηριότητες των δικτύων των Ουιγούρων, που θεωρούσε ότι υποδαυλίζουν τον αυτονομισμό στη γειτονική δυτική επαρχία Xinjiang. Στη συνέχεια, όταν μια σειρά μετακομμουνιστικών Κυβερνήσεων καθαιρέθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 2000 με τις «έγχρωμες επαναστάσεις» μετά από στημένες εκλογές και αντικαταστάθηκαν από φιλοδυτικές εναλλακτικές, τόσο η Μόσχα όσο και το Πεκίνο ενίσχυσαν την υποστήριξή τους στους αυταρχικούς ηγέτες της Κεντρικής Ασίας και τους βοήθησαν να αντισταθούν ενάντια σε πηγές «αποσταθεροποιητικής δυτικής επιρροής, συμπεριλαμβανομένων των δημοκρατικών παρατηρητών και των Μ.Κ.Ο. για τα ανθρώπινα δικαιώματα».
Εν ολίγοις, η Κεντρική Ασία γνώρισε την μετακομμουνιστική απομάκρυνση και το νέο διεθνές περιβάλλον με πολύ διαφορετικό τρόπο, σε σχέση με τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης. Τα κράτη της Κεντρικής Ασίας δεν μεταμορφώθηκαν, όπως η Ανατολική Ευρώπη, από τις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης και τις αλληλεπιδράσεις με δυτικά κράτη και διεθνείς οργανισμούς. Αντιθέτως, χρησιμοποίησαν τις νέες ευκαιρίες, τους θεσμούς και τα νομικά εργαλεία που προσφέρει η παγκοσμιοποίηση για να μυήσουν τις ιδιωτικές, οικονομικές τους ατζέντες σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι ξεκάθαρο πως τα κράτη της Κεντρικής Ασίας δεν έχουν αναπτύξει επαρκώς τους κοινωνικούς θεσμούς και τους νόμους που απαιτούνται για να επιτραπεί η πλήρης άνθηση της δημοκρατίας στην περιοχή. Και τα πέντε κράτη φαίνεται να πηγαίνουν προς τα πίσω και αυτό, από πολλές απόψεις, αντανακλά μια ευρύτερη και πολύ ανησυχητική παγκόσμια τάση. Μπορεί να υπάρχει ελπίδα ότι το Κιργιστάν θα αντιστρέψει την ολίσθησή του προς τον αυταρχισμό, λόγω του ενεργού τοπίου των μέσων ενημέρωσης, αλλά είναι απίθανο κάποιο από τα άλλα τέσσερα κράτη της Κεντρικής Ασίας να μπορέσει να σημειώσει ουσιαστική πρόοδο προς αυτή την κατεύθυνση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Russia and Central Asia: Never Closer, or Drifting Apart?, Carnegie, διαθέσιμο εδώ
- Central Asia Fifteen Years after Independence: The Drift towards Authoritarianism, Wilson Center, διαθέσιμο εδώ
- Authoritarianism as an Institution? The Case of Central Asia, Oxford Academy, διαθέσιμο εδώ
- The Rising Tide of Authoritarianism in Central Asia, Australian Institute for International Affairs, διαθέσιμο εδώ
- Authoritarianism in Central Asia: Curse or Cure? Σελίδες 29-43, Paul Kubicek, Εκδόσεις: Taylor & Francis, Ltd.
- Dictators without borders, power and money in Central Asia, Σελίδες 28-52, Alexander Cooley and John Heathershaw, Έκδοση από Yale
