Του Νίκου Βελιώτη,
Ένας Σαμαρείτης βοηθάει ανιδιοτελώς έναν τραυματισμένο Εβραίο οδοιπόρο, αδιαφορώντας αν πρόκειται για μία –συνήθης για την εποχή— πλεκτάνη ληστών. Η παραβολή του καλού Σαμαρείτη είναι ίσως η πιο διαχρονική μορφή αγνού αλτρουισμού και προσφοράς πέρα από τα όρια του «εγώ». Ο αλτρουισμός θεωρείται αρετή στους περισσότερους πολιτισμούς και η προέλευσή του προκαλεί το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές έρευνες και έχουν διατυπωθεί άλλες τόσες επιστημονικές θεωρίες σχετικά με το αν κάποιος είναι αλτρουιστής από επιλογή ή αν είναι γραμμένο στις νουκλεοτιδικές βάσεις της αλυσίδας του DNA κάπου βαθιά στον πυρήνα των κυττάρων του.
Η έννοια του αλτρουισμού υπάρχει στην επιστήμη της βιολογίας από την εποχή του Δαρβίνου χωρίς ωστόσο να εμπεριέχεται σε αυτή η αρχή της ανιδιοτέλειας. Ο βιολογικός αλτρουισμός, σύμφωνα με τους εμπνευστές του, ομοιάζει περισσότερο με μια «σκοτεινή», ασύνειδη συνωμοσιολογία στη συμπεριφορά των οργανισμών, με σκοπό οι οργανισμοί να διατηρήσουν τη μοναδική τους γονιδιακή ταυτότητα στο πέρασμα του χρόνου. Λειτουργεί, δηλαδή, ως ένας εξελικτικός μηχανισμός, όπου το άτομο που «βοηθάει» ένα άλλο άτομο αποσκοπεί στην αύξηση της αρμοστικότητάς του. Η χρήση του όρου, ουσιαστικά, επικεντρώνεται μόνο στο αποτέλεσμα της «αλτρουιστικής» πράξης, χωρίς να αξιολογεί τις προθέσεις (σε αντίθεση με τον αλτρουισμό του καλού Σαμαρείτη).
Στη δεκαετία του 1960, ο Hamilton ανέπτυξε περαιτέρω τη θεωρία του γενετικού αλτρουισμού, ερμηνεύοντάς την με την «επιλογή συγγενών», κατά την οποία ο αλτρουιστής είναι γενναιόδωρος μόνο ως προς τα στενά βιολογικά του άτομα που είναι επίσης γενναιόδωρα ως προς αυτόν. Για παράδειγμα, σε ένα υποθετικό σενάριο, η μεγάλη αδερφή θα απεγκλωβίσει ενστικτωδώς τα δύο μικρότερα αδέλφια της μέσα από ένα φλεγόμενο σπίτι καθώς από εξελικτική σκοπιά θυσιάζει το δικό της DNA ώστε να διατηρηθούν τα δύο συγγενικά προς αυτή DNA. Με αυτόν τον τρόπο διπλασιάζει την πιθανότητα μεταβίβασης του συγγενικού της DNA στις επόμενες γενιές.
Μια διαφορετική ερμηνεία του όρου προτάθηκε τo 1971 που βασίζεται στην αρχή της συνεργασίας και ερμηνεύεται βάσει του μαθηματικού μοντέλου του Jοhn Nash με το δίλημμα του φυλακισμένου. Από το μοντέλο προκύπτει ότι η βέλτιστη επιλογή για δυο φυλακισμένους είναι να συνεργαστούν και να μην προδώσει ο ένας τον άλλο λαμβάνοντας στο σύνολο τη μικρότερη δυνατή ποινή. Υπάρχουν έντονες αντιμαχίες στην επιστημονική κοινότητα για το ποια θεωρία ερμηνεύει ικανοποιητικά τον αλτρουισμό. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μια τάση ενοποίησης όλων των θέσεων με κύριο εμπνευστή τον Hamilton που υπέθεσε την ύπαρξη «γονιδίων που κρύβονται πίσω από τον αλτρουισμό».
Μακριά από το σκοτεινό, κυνικό ντετερμινισμό του αλτρουισμού, ως μηχανισμό εξέλιξης των εξελικτικών βιολόγων, ορισμένες ομάδες επιστημόνων έχουν επικεντρωθεί στην ερμηνεία του ανιδιοτελούς αλτρουισμού σαν κοινωνική συμπεριφορά. Ο αλτρουισμός ως μέσο κοινωνικοποίησης δεν αποτελεί προνόμιο των ανθρώπων καθότι εκδηλώνεται και σε άλλα κοινωνικά ζώα. Μάλιστα, σε αυτά παρατηρείται ένα μοτίβο κατά το οποίο είναι πιο πιθανό να εκδηλωθεί αλτρουιστική πράξη σε άγνωστα άτομα της ομάδας που δεν έχουν σχέση μεταξύ τους. Αυτό αποδείχθηκε από ένα πείραμα με νυχτερίδες–βρικόλακες, που τρέφονται με αίμα. Σε περιόδους ασιτίας οι νυχτερίδες από διαφορετικές ομάδες, όταν ερχόντουσαν σε επαφή με νυχτερίδες άλλης ομάδας και ύστερα από κάποιο διάστημα συνύπαρξης, τρεφόντουσαν αμοιβαία η μία νυχτερίδα με το αίμα της άλλης.
Οι πίθηκοι παρουσιάζουν συμπεριφορές πολύ κοντινές με τις ανθρώπινες όπως η συμμετοχική ανατροφή δηλαδή η φροντίδα των βρεφών όχι μόνο από τη μητέρα αλλά και από άλλα μέλη της οικογένειας και μερικές φορές ακόμη και από μη συγγενικά άτομα. Η συμμετοχική ανατροφή επιχειρεί να ερμηνεύσει ένα μέρος της αλτρουιστικής συμπεριφοράς του ανθρώπου και κυρίως γιατί στους ανθρώπους εκδηλώνεται σε τόσο μεγάλο βαθμό σε σύγκριση με τα υπόλοιπα κοινωνικά ζώα. Συνεπώς, η αλτρουιστική συμπεριφορά στον άνθρωπο ανάγεται στην οντογένεση του ανθρώπινου είδους.
Άλλες ομάδες ερευνητών εστιάζουν στη συσχέτιση της κοινωνικής προσφοράς και αλληλεγγύης με το γενετικό υλικό ευελπιστώντας να αναδείξουν κάποια γενετική βάση στον αλτρουισμό, όπως πρότεινε ο Hamilton. Έχουν προκύψει ενδιαφέροντα ευρήματα από τα οποία έχουν καθοριστεί γονίδια που προδιαθέτουν ένα αλτρουιστικό χαρακτήρα χωρίς ωστόσο να υπάρχει απόλυτη συσχέτιση. Η σχετικότητα αυτή οφείλεται στην πολυπλοκότητα και στον μεγάλο αριθμό των διαφόρων γενετικών τόπων που έχουν βρεθεί αν και οι περισσότεροι από αυτούς δεν έχουν καθοριστεί. Επιπλέον, στον καθορισμό του φαινοτύπου, πέρα από τη γενετική προδιάθεση, σημαντική είναι και η επίδραση του περιβάλλοντος. Άρα, διαφορετικές συνθήκες και ερεθίσματα επάγουν διαφορετική εκδήλωση του φαινοτύπου καθιστώντας τη μελέτη της γενετικής βάσης του αλτρουισμού έναν δύσκολο δρόμο με πολλές προκλήσεις και αντιξοότητες.
Σε μια έρευνα που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Social Cognitive and Affective Neuroscience (2011) φάνηκε ότι ήταν πιθανότερο να οδηγηθούν σε μια φιλανθρωπική πράξη άτομα που έφεραν δύο από τις τρεις παραλλαγές του γονιδίου COMT σε σχέση με αυτούς που έφεραν την τρίτη παραλλαγή. H πρωτεΐνη του γονίδιου COMT είναι υπεύθυνη για τον μεταβολισμό των κατεχολαμινών. Στις κατεχολαμίνες ανήκουν διάφορες ορμόνες και νευροδιαβιβαστές, όπως είναι η αδρεναλίνη και η ντοπαμίνη. Οι νευροδιαβιβαστές παίζουν καίριο ρόλο στη σωστή λειτουργία του νευρικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένου της εκδήλωσης θετικών συναισθημάτων και της κοινωνικότητας. Η παρατήρηση αυτή οδήγησε τους επιστήμονες στην ανάλυση του DNA των ατόμων με παραλλαγές στο ένζυμο COMT (Βαλίνη/Βαλίνη, Βαλίνη/Μεθειονίνη, Μεθειονίνη/Μεθειονίνη). Στη συνέχεια, οι συμμετέχοντες έλαβαν μέρος σε ένα παιχνίδι απομνημόνευσης αριθμών και για κάθε αριθμό που θυμόντουσαν τους δόθηκαν 5 ευρώ. Στο τέλος, οι ερευνητές τούς προέτρεψαν σε μια φιλανθρωπική πράξη, δίνοντας ένα μέρος των χρημάτων που κέρδισαν από το παιχνίδι. Όσοι από αυτούς είχαν τις παραλλαγές Βαλίνη/Βαλίνη, Βαλίνη/Μεθειονίνη δώρισαν διπλάσιο πόσο, ενώ το 21% του συνόλου των συμμετεχόντων με τις δύο αυτές παραλλαγές έδωσε όλα τα κερδισμένα χρήματα.
Συμπερασματικά, ο αλτρουισμός είναι μια κοινωνική συμπεριφορά ιδιαίτερα αναπτυγμένη στον άνθρωπο. Οι εξελικτικοί βιολόγοι, ωστόσο, προσπαθούν να ερμηνεύσουν τη διαδικασία της εξέλιξης του ανθρώπου από τη σκοπιά της θεωρίας του γενετικού αλτρουισμού η οποία δεν σχετίζεται με την έννοια του αλτρουισμού που χρησιμοποιείται ευρέως. Η επιστήμη, όμως, είναι πολυδιάστατη και στη προσπάθειά της να ερμηνεύσει την ανθρώπινη φύση πολλές φορές χρησιμοποιείται από ορισμένους ως πρόσχημα ικανοποίησης επικίνδυνων για την κοινωνική συνοχή ιδεολογιών. Η γενετική ερμηνεία του φαινομένου του αλτρουισμού δεν θα πρέπει να αποτελεί βάση για ιδεολογικές και κοινωνικοοικονομικές παρεκτροπές. Στη σημερινή εποχή, υπάρχει ανάγκη για περισσότερους καλούς Σαμαρείτες, σύμφωνη με το πνεύμα των Χριστουγέννων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Genes underlying altruism, royalsocietypublishing.org. Διαθέσιμο εδώ
- How vampire bat friendship is surprisingly like our own, nationalgeographic.com. Διαθέσιμο εδώ
- Human altruism traces back to the origins of humanity, science.org. Διαθέσιμο εδώ
- The conditional defector strategies can violate the most crucial supporting mechanisms of cooperation, nature.com. Διαθέσιμο εδώ
- Investigating the genetic basis of altruism: the role of the COMT Val158Met polymorphism, Oxford Academic. Διαθέσιμο εδώ
- Peter Godfrey-Smith, H Φιλοσοφία της Βιολογίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα, 2016
