Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Οι χριστιανοί κάτοικοι της οθωμανικής Θεσσαλονίκης βρίσκονταν κατά κύριο λόγο σε αρμονικές σχέσεις συμβίωσης με τις υπόλοιπες κοινότητες, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν περίοδοι με έντονες προστριβές. Αντίθετα με μια αντίληψη που επικρατεί, οι συγκρούσεις της χριστιανικής κοινότητας με τις υπόλοιπες –και ιδιαίτερα με την εβραϊκή– δε δημιουργήθηκαν για θρησκευτικούς λόγους, αλλά αντίθετα για οικονομικούς, που σχετίζονταν με την απονομή των φόρων. Φυσικά, προστριβές υπήρχαν και εντός της χριστιανικής κοινότητας, όπως θα δούμε παρακάτω. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχουν οι σχέσεις της ελληνικής και της εβραϊκής κοινότητας. Κατά τη γιορτή του χριστιανικού Πάσχα, μερικές φορές οι Έλληνες αντιμετώπιζαν τους Εβραίους με καχυποψία και εχθρότητα, και κατά τη διάρκεια του Πάσχα των Εβραίων, οι κοινότητες δεν είχαν πολλές επαφές. Στις οικονομικές δραστηριότητες της πόλης δεν υπήρχαν αποκλεισμοί μεταξύ των δύο κοινοτήτων, ενώ υπήρχαν και λέσχες, όπου συνυπήρχαν Έλληνες και Εβραίοι.
Κατά την Επανάσταση του 1821, μερικά πατριωτικά στοιχεία ξεσηκωθήκαν και στη Θεσσαλονίκη. Ο τουρκικός στρατός τους κατέστειλε πολύ γρήγορα. Ακολούθησαν βάναυσες σφαγές, και πολλές εύπορες οικογένειες είδαν μέλη τους να στέλνονται στην εξορία. Πολλοί μουσουλμάνοι ισχυρίστηκαν, επίσης, ότι οι Έλληνες εμπνευστήκαν τον αγώνα για την ελευθερία τους από τον αυξημένο πλούτο τους. Πολλά αντικείμενα αξίας κλάπηκαν από τα σπίτια πλουσίων χριστιανών ως λάφυρα και πουλήθηκαν. Τα γεγονότα αυτά επηρέασαν δυσμενώς την ελληνική κοινότητα, οδηγώντας αρκετούς χριστιανούς στη φτώχια. Η κοινότητα έπρεπε επίσης να πληρώσει το οικονομικό τίμημα της εξέγερσης, καθώς η Υψηλή Πύλη μέχρι το 1827 προσπαθούσε να επιμερίσει την αποπληρωμή των χρεών.
Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων και εν συνεχεία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι σχέσεις Ελλήνων και Εβραίων οξύνθηκαν ξανά, κυρίως λόγω της καχυποψίας των Ελλήνων, αφού παλιότερα οι Εβραίοι είχαν συνεργαστεί με τους Οθωμανούς. Τις παραμονές της εισόδου του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη, ελληνικές εφημερίδες κατηγορούσαν τους Εβραίους ότι εύχονταν να κερδίσει η Τουρκία τον πόλεμο. Όταν οι ελληνικές δυνάμεις εισήλθαν στην πόλη, δεν έλειψαν τα βίαια επεισόδια. Αντίθετα με τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αντιμετώπισε θετικά την εβραϊκή κοινότητα, ίσως προσπαθώντας να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Εβραίων στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού, μετά το πέρας του Μεγάλου Πολέμου.
Όπως προαναφέρθηκε, δεν πρέπει να θεωρείται ότι συγκρουσιακές σχέσεις δεν υπήρχαν και εντός της χριστιανικής κοινότητας. Στην πραγματικότητα, αυτό που σήμερα ονομάζεται χριστιανική κοινότητα αποτελούταν από Έλληνες, Βουλγάρους και διάφορους άλλους Σλάβους, οι όποιοι απλά είχαν το κοινό στοιχείο του ίδιου θρησκεύματος. Είναι αλήθεια ότι πολλοί σλάβοι χριστιανοί, ιδιαίτερα χωρικοί στην ύπαιθρο, δεν ταύτιζαν τον εαυτό τους με τους Έλληνες, αλλά ούτε με τους Βούλγαρους. Μάλιστα, ούτε η λέξη Τούρκος χρησιμοποιούταν για να περιγράφει κάτοικο που άνηκε στον μουσουλμανικό πληθυσμό.
Αρχικά και για πολλά χρόνια, εξαιτίας του τρόπου αντιμετώπισης εκ μέρους των μουσουλμάνων, η χριστιανική κοινότητα φαινόταν συμπαγής και σπάνια κάποιος χριστιανός ταύτιζε τον εαυτό του με τον εθνικό προσδιορισμό Βούλγαρος ή Έλληνας. Αυτό που είχε σημασία για τους μουσουλμάνους δεν ήταν οι εθνικές και οι γλωσσικές διάφορες, αλλά η θρησκεία, αναγκάζοντας κατά κάποιον τρόπο τους χριστιανούς να λειτουργήσουν με αυτό τον τρόπο. Όμως, από το 1878 και μετά, οι διαμάχες στο εσωτερικό της χριστιανικής κοινότητας θα είναι έντονες, καθώς πλέον αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του ο εθνικισμός. Λόγω αυτού, οι σχέσεις εντός της χριστιανικής κοινότητας θα αρχίσουν να γίνονται τόσο δύσκολες, όσο και οι γενικότερες σχέσεις ανάμεσα στις τρεις κοινότητες της πόλης. Το Ανατολικό Ζήτημα και αργότερα ο Μακεδονικός Αγώνας θα οξύνουν τις αντιθέσεις, οι οποίες ξεκινώντας ως σύγκρουση μέσα στη χριστιανική κοινότητα, θα καταλήξουν να δημιουργήσουν τους εθνικούς προσδιορισμούς Έλληνας, Βούλγαρος, ακόμα και Μακεδόνας.
Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί ότι εκτός από τους ιδεολογικούς παράγοντες που συνέβαλαν στις συγκρούσεις εντός της ελληνικής κοινότητας, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και τα οικονομικά κίνητρα. Η απόκτηση διαφορετικής εθνικότητας ήταν και ζήτημα που επηρέαζε την ανοδικής οικονομικής και κοινωνικής των ατόμων. Παράλληλα, ο τρόπος λειτουργίας του πατριαρχείου ως φοροεισπράκτορα έκανε μέρος της χριστιανικής κοινότητας να μη θέλει να ταυτιστεί με τον όρο Έλληνας. Όσον αφορά τους Βούλγαρους, το επόμενο βήμα στην παγίωση του αντίστοιχου εθνικού όρου ήταν η δημιουργία της βουλγάρικης εκκλησίας, που έμεινε γνωστή ως «Εξαρχία».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βακαλόπουλος, Απόστολος Ε. (1983), Ιστορία της Θεσσαλονίκης, 315 π.Χ.-1983, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη.
- Βακαλόπουλος, Κωσταντίνος Απ. (1976), Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης 1796-1840: (σύμφωνα με ανέκδοτες εκθέσεις Ευρωπαίων προξένων), τμ. 16, Θεσσαλονίκη: Μακεδονικά.
- Βασδραβέλλης, Ιωάννης Κ. (1952), Ιστορικά αρχεία Μακεδονίας, Α’ Αρχείον Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
- Δημητριάδης, Βασίλης (2008), Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, 1430-1912, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
- Ζαφείρης, Χρίστος (2014), Θεσσαλονίκη, Η παρουσία των απόντων, η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμενίων και Σλάβων, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
- Mazower, Mark (2006), Θεσσαλονίκη, Πόλη των φαντασμάτων, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
