Της Πωλίνας Παλλιεράκη,
Είναι σχεδόν αδύνατον να αναφερθεί κανείς στη «γέννηση» του μοντέρνου κόσμου, καθώς και στις πολιτισμικές εξελίξεις μέσα σε αυτόν, δίχως να αναλογιστεί τον ουσιώδη ρόλο που διαδραματίζει το φαινόμενο της εκκοσμίκευσης. Πρόκειται για ένα πολύμορφο φαινόμενο, γι’αυτό και θα ήταν δύσκολο να δοθεί ένας συγκεκριμένος ορισμός του. Εν γένει, όμως, θα μπορούσε να ειπωθεί πως το κυριότερο χαρακτηριστικό στοιχείο που ενυπάρχει σε όλες τις θεωρήσεις είναι το γεγονός ότι η εκκοσμίκευση προμήνυε τον περιορισμό της επιρροής του θρησκευτικού φάσματος στο κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό πεδίο.
«Αποτελεί μία παγκόσμια αντίληψη πραγμάτων και συνεπώς είναι ένας βιοτροπισμός στον οποίο τα ουσιώδη ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης –οικογένεια, επιστήμη, επάγγελμα/τέχνη κ.λπ.– όχι μόνο δεν βασίζονται στη θρησκευτική πίστη, αλλά απορρίπτεται κάθε αναγκαιότητα ή πιθανότητα ενός τέτοιου είδους σχέσης. Οι εκκοσμικευμένες περιοχές της ζωής είναι αυθύπαρκτες, ήτοι κατευθύνονται από τις δικές τους αξίες, αρχές και κίνητρα, οι οποίες σαφέστατα διαφέρουν από τις θρησκευτικές», ορίζει ο π. Αλέξανδρος Σμέμαν στο Συμπλήρωμα του βιβλίου του Μεγάλη Σαρακοστή: Πορεία προς το Πάσχα.
Βάσει των θεωριών για το ζήτημα της εκκοσμίκευσης, ο κοινωνικός εκσυγχρονισμός συνεπάγεται την παρακμιακή ατραπό της θρησκείας. Πιο συγκεκριμένα, η ροπή υποχώρησης της θρησκευτικής πίστης, του συνεχούς εκκλησιασμού και του δογματικού αυτοπροσδιορισμού που είναι κυρίαρχος στην Ευρώπη αποτελεί επακόλουθο του κοινωνικού εκσυγχρονισμού. Σύμφωνα με πιο πρόσφατες προσεγγίσεις, που επικεντρώνονται στην έννοια της θρησκευτικής αυθεντίας (religious authority), η ευρωπαϊκή νεωτερικότητα κατόρθωσε να διαχωρίσει την κοινωνία από τη θρησκεία. Οι επιπτώσεις της νεωτερικότητας ανιχνεύονται κυριότερα στον εναργή διαχωρισμό του θρησκευτικού τομέα από όλους τους υπόλοιπους της κοινωνίας. Ένας τέτοιου είδους διαχωρισμός έχει ως απόρροια την αδυναμία της θρησκείας να μπορεί να ενσωματώνει αξίες και πρακτικές στα κοινωνικά πλαίσια.
Βέβαια, το να μειώσουμε τις δυνατότητες παρέμβασης της θρησκείας στο οικονομικό, πολιτικό ή κοινωνικό επίπεδο δεν ταυτίζεται με την άρνηση του θρησκευτικού «πιστεύω», αλλά στην ουσία, με την καταξίωσή του, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο καθηγητής Ιωάννης Σ. Πέτρου, καθώς από μία υπόθεση, η οποία επιβαλλόταν σύμφωνα με τη βούληση των ηγεμόνων και των κοινοτήτων, μετακινείται στην τροχιά της ανθρώπινης ελευθερίας και επιλογής.
Η σημαντικότερη των μεταβολών που επέφερε το αναφερθέν φαινόμενο ήταν η απομυθοποίηση της πολιτικής. Αυτό αναδεικνύει πως πλέον δεν χρησιμοποιείται μία θρησκευτικού χαρακτήρα ιδεολογία για τη νομιμοποίηση της πολιτικής. Οι αρμοδιότητες του θρησκευτικού τομέα περιορίστηκαν και το ζήτημα της θρησκείας έπαψε πλέον να αποτελεί μία υπόθεση επιβαλλόμενη από το κράτος και μετατράπηκε σε μία ιδιωτική υπόθεση, έτσι που ο εκάστοτε πολίτης θα μπορεί να επιλέγει με τη βούλησή του, μόνος του ή με άλλους.
Προκειμένου να κατανοηθεί το φαινόμενο της εκκοσμίκευσης σαφέστερα, είναι πρέπον να γνωρίζουμε τι έχει προηγηθεί και ποιες ήταν οι αιτίες προκειμένου να οδηγήσουν σε αυτό το αποτέλεσμα: ο πρώτος βασικός λόγος ήταν η κυριαρχία της Καθολικής Εκκλησίας στη μεσαιωνική Ευρώπη, η γνησιότητά της και η απαίτησή της να διαρρυθμίζει τη ζωή των πολιτών και τις εξελίξεις μέσα σε ένα κοινωνικό καθεστώς. Έπειτα, η χρήση της θρησκείας από την πολιτική εξουσία και η συσχέτισή της με την απολυταρχία. Τέλος, η κυριαρχία μονάχα της δημόσιας ζωής στη μεσαιωνική Ευρώπη ή ορθότερα στην παραδοσιακή κοινωνία με την οποία συσχετιζόταν η θρησκεία.
Η εκκοσμίκευση της κοινωνίας σημαίνει πως οι θεσμοί που ενυπάρχουν σε αυτήν είναι εκκοσμικευμένοι, δηλαδή δεν είναι θρησκευτική η μέθοδος που οι πράξεις και οι εκδηλώσεις ενεργειών δικαιολογούνται. Ένα πολιτικό σύστημα δεν διαθέτει νομιμοποίηση και ιδεολογία θρησκευτικού τύπου. Ο λόγος είναι συνηθέστερα κοσμικός και ο ρόλος που διαδραματίζει η θρησκεία στο κοινωνικό γίγνεσθαι έχει περιοριστεί, αλλά και σε ποικίλες καταστάσεις, επί παραδείγματι στην προσωπική ζωή των πολιτών, ανεξαρτήτως αν δηλώνουν θρησκευόμενοι ή μη, και αν έχουν ή όχι κάποιον συσχετισμό με τη θρησκευτική κοινοπολιτεία. Συνελόντι ειπείν, το αξίωμα του πολίτη δεν εξαρτάται από τη θρησκευτική ή μη θρησκευτική τοποθέτησή του.
Εν αντιθέσει, η εκκοσμίκευση του εκκλησιαστικού θεσμού, καταδεικνύει τις κοσμικές επιδιώξεις των στελεχών της, φερειπείν αυτό που επιδιώκουν είναι να ασκήσουν την ίδια την εξουσία και να αναμειχθούν στις πολιτικές υποθέσεις βάσει χρήσης της θρησκευτικής ιδιότητας. Συν τοις άλλοις, ουκ ολίγες φορές, εκμεταλλεύονται τη θρησκευτική ευαισθησία των πολιτών, μεταφέρουν πρακτικές από τον χώρο της πολιτικής στον χώρο της Εκκλησίας και εφαρμόζουν τακτικές πολυτελείας και σπατάλης.
Όταν αναφερόμαστε στον όρο της εκκοσμίκευσης από θεολογική σκοπιά, εννοούμε τον βαθμό που η Εκκλησία προσλαμβάνει κατ’εξοχήν «κοσμικά» χαρακτηριστικά στοιχεία, όπως λόγου χάριν ο πλούτος και η εξουσία, αλλά και το αν αναμειγνύεται εντός τους, παραμερίζοντας με την μέθοδο αυτή βασικά αξιώματά της, όπως τη διακονία και την πνευματική άσκηση. Από την άλλη, από κοινωνικής χροιάς, ερευνάται ο ρόλος της θρησκείας στο κοινωνικό φόντο, την πολιτική και τον πολιτισμό.
Εν κατακλείδι, παρατίθενται τα λόγια του ψυχοθεραπευτή, πολιτικού επιστήμονα, νομικού, αλλά και θεολόγου πατήρ Φιλόθεου Φάρου, ο οποίος έχει κάνει αναφορά πολλάκις στην εκκοσμικευμένη απεικόνιση και προκλητική πολυτέλεια που συναντάμε στην Εκκλησία σήμερα και έχει κατηγορηθεί ως άνθρωπος αιρετικός, βλάσφημος ή αλαζόνας: «Καθίσταται φυσιολογικό να υπάρχει τούτος ο εξωφρενικός πλούτος εντός του πλαισίου της Εκκλησίας, ο οποίος προσβάλλει την αισθητική των νέων ανθρώπων. Όλη αυτή η κακόγουστη χλιδή των χρυσοστόλιστων Δεσποτών συγκινεί ορισμένες μόνο μεσόκοπες κυρίες, που παρατηρούν την Εκκλησία σαν ένα θέαμα. Η τρομερή και προκλητικότατη πολυτέλεια οδηγεί τους νεότερους ανθρώπους σε μία εμετική αποστροφή από τα εκκλησιαστικά δρώμενα, η οποία σαφέστατα δεν αντιπροσωπεύει το «φιζίκ» του ξυπόλυτου Χριστού. Σε κάθε πέρασμα του χρόνου, οι κληρικοί οφείλουν να γίνουν φορείς της αγάπης Του, […] δεν είναι ικανοί να αποκρύψουν τον φόρο τιμής τους και την πλεονεξία τους στα υλικά αγαθά, όταν οι ιερατικές στολές κοστίζουν πολλές χιλιάδες ευρώ» (π. Φ.Φάρος, 2020).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πέτρου, Σ. Ι. (2017), Χριστιανισμός και Κοινωνία, Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη.
- Στα Άκρα/Πατήρ Φιλόθεος Φάρος/ 29/04/2020, youtube.com, διαθέσιμο εδώ
