Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Γιορτές, τελετές, μυστήρια κ.λπ. είναι διεργασίες άρρηκτα συνδεδεμένες με τις θρησκείες και τις δοξασίες των ανθρώπων, που μεταβάλλονται με το πέρασμα του χρόνου και διαφέρουν από τόπο σε τόπο, αλλά δεν παύουν να έχουν ιδιαίτερη επιρροή στις ζωές των πιστών. Έτσι, λοιπόν, στην πολυθεϊστική αρχαία Ελλάδα συναντάμε μια πληθώρα ιερών προσώπων με το καθένα να διαθέτει τις δικές του γιορτές. Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθούμε με τη θεά της γεωργίας, Δήμητρα, και την εορτή των Θεσμοφορίων που γινόταν προς τιμήν της.
Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να επισημάνουμε πως στη γιορτή αυτή λάμβαναν μέρος μόνο παντρεμένες γυναίκες, σε καμία περίπτωση κορίτσια και παρθένες –εύλογα, όπως θα δούμε στη συνέχεια– ενώ οι άντρες απαγορευόταν δια ροπάλου να συμμετάσχουν. Στις περισσότερες περιοχές η διάρκεια των Θεσμοφορίων είχε κατά βάση τριήμερο χαρακτήρα. Στην Αθήνα –με την οποία θα ασχοληθούμε εδώ– οι γυναίκες μαζεύονταν από τις 11 έως τις 13 του Πυανοψιώνος (ο τέταρτος μήνας του χρόνου που είχε διάρκεια με τα δικά μας δεδομένα από τα μέσα Οκτωβρίου μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου) και έφευγαν από την πόλη, στήνοντας σκηνές στην ύπαιθρο για να πραγματοποιήσουν την ιδιαίτερη τελετουργία και να ευχαριστήσουν τη θεά.
Η πρώτη μέρα της εορτής είχε την ονομασία άνοδος και σε αυτήν αρχικά μαζεύονταν οι συμμετέχουσες και ετοίμαζαν τις σκηνές για να μείνουν τις επόμενες μέρες. Έπειτα, ξέθαβαν έναν μικρό χοίρο που είχαν θάψει την προηγούμενη χρονιά, που πλέον ήταν σε προχωρημένο στάδιο αποσύνθεσης, και στη θέση του τοποθετούσαν έναν άλλο. Η παρουσία του χοίρου έχει έναν έντονο συμβολικό χαρακτήρα, καθώς ταυτιζόταν με την απαγωγή της κόρης της θεάς, Περσεφόνη, που θυσιάζεται μερικούς μήνες τον χρόνο και πηγαίνει στον Κάτω Κόσμο, ενώ όταν απήχθη από τον Άδη, οι χοίροι του βοσκού Ευβουλέως εξαφανίστηκαν μαζί της.
Η διαδικασία αυτή της νέας ταφής έδωσε και το όνομα στα Θεσμοφόρια, αφού η λέξη θεσμός, που είναι η ρίζα της λέξης, προέρχεται ετυμολογικά από το τίθημι (θέτω ή τοποθετώ), δηλαδή οι γυναίκες καταθέτουν τις προσφορές τους προς τη θεά.
Ο Λουκιανός αναφερόμενος στα Θεσμοφόρια περιγράφει χαρακτηριστικά πως «ρίχνουν τα γουρουνάκια στο χάσμα της Δήμητρας και της Κόρης. Τα αποσυντεθειμένα υπολείμματά τους τα φέρνουν έξω γυναίκες, οι οποίες ονομάζονται αντλήτριαι…».
Μετά την άνοδο, ακολουθούσε η δεύτερη μέρα, αυτή της νηστείας. Εδώ οι παρευρισκόμενες έπρεπε να μείνουν νηστικές μέχρι να πέσει ο ήλιος και σιωπηλές, έτσι ώστε να επικρατεί μια περίλυπη ατμόσφαιρα. Όταν έφτανε, όμως, η νύχτα, το κλίμα άλλαζε και οι γυναίκες εκτός του ότι έτρωγαν σπόρους ροδιού (καρπός που παραπέμπει στη γονιμότητα) και ψωμάκια σε σχήμα αιδοίου, που έφτιαχναν από το πρωί, προέβαιναν και σε ολονύχτιες αισχρολογίες, καυτηριάζοντας τις σεξουαλικές επιδόσεις των αντρών τους. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που δεν επιτρέπονταν παρθένες, αφού δεν είχαν ολοκληρωθεί σεξουαλικά, και μια τέτοιου είδους συζήτηση μπορούσε να τις τραυματίσει ψυχολογικά.
Τέλος, την τρίτη μέρα έχουμε τα καλλιγένεια, κατά τα οποία οι πιστές δέονταν για μια «καλή γέννηση», δηλαδή για μια παραγωγική και πλούσια σοδειά, μιας που ο μήνας Πυανεψιών είναι για την Αττική ο μήνας της σποράς. Το διάστημα αυτό, οι γυναίκες έπαιρναν τον χοίρο της προηγούμενης και μαζί με τους σπόρους ροδιού έφτιαχναν ένα μείγμα, έτσι ώστε να το σκορπίσουν τις επόμενες ημέρες στα κτήματά τους και να επιτευχθεί η πολυπόθητη «ευφορία των καρπών της γης». Σε αυτό αναφέρεται, επίσης, ο Λουκιανός λέγοντας «επίστευαν ότι όποιος έπαιρνε κομμάτια από αυτά (δηλαδή τους χοίρους) και τα ανακάτευε με σπόρους, θα είχε καλή σοδειά».
Με τον τρόπο αυτό έκλειναν τα Θεσμοφόρια και οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να ξεφύγουν από τα προβλήματα της καθημερινότητας και του νοικοκυριού, συνδυάζοντας, παράλληλα, και τα θρησκευτικά τους καθήκοντα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Burkert, Walter (2015), Αρχαία Ελληνική Θρησκεία. Αρχαϊκή και Κλασική εποχή, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα
- Thesmophoria, Britannica.com, Διαθέσιμο εδώ
- Θεσμοφόρια, ime.gr, Διαθέσιμο εδώ
