Της Άννας-Μαρίας Παρασκευοπούλου,
Το οικοδόμημα που σήμερα ονομάζεται Λευκός Πύργος και αποτελεί το σύμβολο της Θεσσαλονίκης είναι κτισμένο στη συμβολή του θαλάσσιου με το ανατολικό τείχος της πόλης. Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες, ο Λευκός Πύργος δεν ήταν ενσωματωμένος στα τείχη, αλλά βρισκόταν μέσα σε έναν οχυρωματικό περίβολο, η βόρεια πλευρά του οποίου ενωνόταν με το ανατολικό τείχος. Η παλαιότερη επιβεβαιωμένη ονομασία του μνημείου είναι Φρούριο της Καλαμαριάς. Στα περιηγητικά κείμενα το οικοδόμημα μνημονεύεται ως Πύργος των Γενιτσάρων, καθώς έδρευε σε αυτό φρουρά του συγκεκριμένου στρατιωτικού σώματος, ενώ στη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν γνωστό ως Κανλί Κουλέ (Kanli Kute, Πύργος του Αίματος), επειδή χρησιμοποιήθηκε ως φυλακή και τόπος θανάτωσης των καταδίκων. Από το 1890, αναφέρεται πλέον ως Μπεγιάζ Κουλέ (Beyaz Kute, Λευκός Πύργος). Από την εποχή αυτή έπαψε πλέον να λειτουργεί ως φυλακή και χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευση στρατιωτικού υλικού.
Αποτελείται από έναν κεντρικό πυρήνα και έναν περιμετρικό δακτύλιο, με ύψος χαμηλότερο κατά πέντε μέτρα. Είναι κτισμένο με μεγάλους λαξευμένους πωρόλιθους σε επάλληλες στρώσεις και πλίνθους, κατά διαστήματα σε οριζόντιες, επίσης, σειρές, ενώ στο κατώτερο τμήμα βρίσκονται εντοιχισμένα και αρχαιότερα μαρμάρινα μέλη. Σε τρία σημεία στην πλευρά προς τη θάλασσα, υπάρχουν κεραμοπλαστικά κοσμήματα, ενώ τον πύργο περιβάλλει και πώρινος κοσμήτης ημικυλινδρικής διατομής. Επάλξεις επιστέφουν τόσο τον εξωτερικό δακτύλιο όσο και τον κεντρικό πύργο, που έφερε κάποτε χαμηλή κωνική στέγη. Μια κτιστή, εσωτερική, σπειροειδής ράμπα με αναβαθμούς, οδηγεί στους επτά ορόφους. Παράλληλα, τοξωτά παράθυρα φωτίζουν την κλίμακα και τους μικρούς χώρους, που ανοίγονται μεταξύ του πυρήνα και του εξωτερικού δακτυλίου. Στον τελευταίο όροφο υπάρχουν τέσσερις κτιστές κινστέρνες.
Γύρω από τον πύργο υπήρχε περίβολος οκταγωνικός, το βόρειο τμήμα του οποίου κατεδαφίστηκε και αντικαταστάθηκε με άλλο το 1870, όταν επεκτάθηκε η νέα παραλιακή λεωφόρος. Στις πλευρές του οκταγώνου προς τη θάλασσα ανοίγονταν από δύο κανονιοθυρίδες (εκτός από τη δυτική πλευρά, όπου εντοπίστηκε μόνο μία), ενώ τρεις πυργίσκοι υπήρχαν στη νότια, τη νοτιοανατολική και τη βορειοδυτική γωνία. Μέσα στον περίβολο, υπήρχε και ένα μουσουλμανικό τέμενος. Σύμφωνα με τις νεότερες μελέτες, η τοιχοδομία του περιβόλου είναι όμοια με του πύργου, επομένως είχαν κτιστεί συγχρόνως. Μετά το 1890, ο περίβολος παραμελήθηκε, για να κατεδαφιστεί τελικά στο διάστημα 1906-1909.
Για την ανέγερση του Λευκού Πύργου, οικοδομημένου στη θέση προϋπάρχοντος βυζαντινού πύργου, την ύπαρξη του οποίου μνημονεύει ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης τον 12ο αιώνα, έχουν προταθεί διάφορες χρονολογήσεις, από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας (στον πρώιμο 13ο αιώνα), την εποχή της Βενετοκρατίας (στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα) έως και την πρώιμη Τουρκοκρατία ή την εποχή του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. Πάνω από την είσοδο του πύργου στη βόρεια πλευρά του υπήρχε ανάγλυφη μαρμάρινη επιγραφή. Αυτή βρισκόταν στη θέση της τουλάχιστον μέχρι το 1915 και σώζεται, μάλιστα, σε παλαιές φωτογραφίες, καθώς και στη μεταγραφή του περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή. Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω επιγραφή, ο Πύργος κτίστηκε ή ανακαινίστηκε στα χρόνια του Σουλεϊμάν, στα 1535-1536. Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες και τη χρονολόγηση δειγμάτων ξύλου, ο Λευκός Πύργος κτίστηκε στα μέσα του 15ου αιώνα, ενώ στα χρόνια του Σουλεϊμάν πιθανότατα ανακαινίστηκε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μπακιρτζής Χ. (1975), Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης, τμ. 15 , Θεσσαλονίκη: Περιοδικό Μακεδονικά.
- Τσιρόγολου, Δημήτριος (2000). Ο Λευκός Πύργος: Ήτο ο πύργος ούτος Βαστίλλη της Θεσσαλονίκης, Αθήνα: Σαββάλας.
- J.-P. Braun – N. Faucherre – J.-M. Spieser (1983), Δυο τουρκικοί πύργοι της Θεσσαλονίκης, τμ. 23, Θεσσαλονίκη: Περιοδικό Μακεδονικά.
