Της Νικολίνας Μάνη,
«Δωσ’ μου στερεότυπα συμπτωματική ομοιότητα…», όπως αναφέρει το τραγούδι Stereotypa από τους MAZOHA. Ο Ρομά θα κλέψει-παρανομήσει, ο αστυνομικός θα πυροβολήσει· στερεότυπα. Εν προκειμένω, είναι ακριβή, ρεαλιστικά ή έστω δικαιολογούνται κάπως; Το πρόσφατο αυτό και δυστυχές γεγονός υποδεικνύει μια αλληλένδετη σχέση στερεοτύπων απέναντι σε δύο κοινωνικές ομάδες. Είναι αυτονόητο ότι ο Ρομά θα παρανομήσει λόγω των «φυλετικών» του χαρακτηριστικών; Είναι εξίσου αποδεκτό ότι ο αστυνομικός, λόγω της θέσης του, νομιμοποιείται να ασκήσει ανεξέλεγκτα βία; Εννοείται πως όχι!
Όλες οι ανωτέρω υποθέσεις στηρίζονται σε αυτό που ορθώς στιχοποίησε ο Jim Polioudis (ή αλλιώς MAZOHA) ως «συμπτωματική ομοιότητα». Οι στίχοι συνεχίζουν: «Στον μεγάλο έρωτα που δεν έζησα ποτέ, στον δικό μου γιο που δεν θα γεννηθεί ποτέ, στης σχολής το πτυχίο που δε θα πάρω ποτέ». Στερεοτυπικά κατάλοιπα σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν, όσο τετριμμένα κι αν έχουν κάποια καταντήσει. Υπάρχει περιρρέουσα σύγχυση ως προς το πόσο «στέρεος» καταλήγει να είναι ένας τύπος. Η επανάληψη ίδιων μοτίβων συμπεριφοράς δεν αλλοιώνει, ειδάλλως συνεισφέρει στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ενός στερεοτύπου. Δεν αξίζει, κατά τη γνώμη μου, να διαμορφώσουμε τυχόν στερεότυπα, πόσω μάλλον βασιζόμενοι σε επαναλήψεις συμπεριφορών.
Επί της ουσίας, βέβαια, το να αναμένεις από κάποιον να μην εμφορείται καθόλου από στερεοτυπικά ιδεώδη είναι κι αυτό καθεαυτό ένα στερεότυπο. Φυσικά, αυτό δε συνεπάγεται το γεγονός ότι τα στερεότυπα δεν διακατέχονται από μία αρνητική χροιά. Εκφράσεις που συγχέουν, λόγου χάριν, τη φυλετική καταγωγή με τη μετοχή στο έγκλημα-παρανομία, διόλου δεν πρέπει να υποστηρίζονται. Ωστόσο, υπάρχουν ανάμεσά μας τέτοιες ανήκουστες απόψεις που οφείλουν να απωθηθούν από το κοινωνικό σύνολο.
Κατά κανόνα, ως στερεότυπο νοείται μια καθορισμένη πεποίθηση προς κοινωνικές ομάδες. Ωστόσο, συχνά υπάρχει η λανθασμένη εντύπωση ότι τα στερεότυπα ταυτίζονται με τις διακρίσεις και τις προκαταλήψεις, έννοιες που με τη σειρά τους αντιμετωπίζονται ως στάσεις ή συμπεριφορές. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι οι ανωτέρω έννοιες δεν έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους. Απλώς δεν συγχέονται. Αναμφίβολα, τα στερεότυπα και οι λοιπές διακρίσεις συσχετίζονται αιτιωδώς μεταξύ τους. Θα έλεγε κανείς ότι τα στερεότυπα συχνά λειτουργούν ως η αιτία που προξενεί διακρίσεις ως προς τις διάφορες κοινωνικές ομάδες.
Δυστυχώς, όσο κι αν αρνούμαστε να το παραδεχτούμε, σχεδόν όλοι μας πιστεύουμε ή έστω εξωτερικεύουμε στερεοτυπικές αντιλήψεις. Θα ήταν θεμιτό να διαχωρίσουμε τα στερεότυπα στις εξής δύο κατηγορίες: στα ρεαλιστικά-αποδεκτά και στα ανακριβή-μεροληπτικά. Τις περισσότερες φορές, τα στερεότυπα που προκύπτουν είναι παράλογα και βασίζονται σε βιολογικούς ή και κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες.
Ειδικότερα, η στερεοτυπική κρίση, ως μια αξιοαναφερθείσα έννοια της επιστήμης της ψυχολογίας, υποδηλώνει τη χρήση στερεοτύπων για την αξιολόγηση ανθρώπινων συμπεριφορών. Ας απομακρυνθούμε από τα κλασικά και «στερεοτυπικά» παραδείγματα περί καταγωγής, φύλου, μόρφωσης και ομορφιάς. Για παράδειγμα, ας εστιάσουμε την προσοχή μας στο ακόλουθο στερεότυπο, αναφορικά με την ηλικία ενός ατόμου: «Οι μεγαλύτεροι ηλικίας άνθρωποι τείνουν περισσότερο στο να έχουν οπισθοδρομικές αντιλήψεις». Σαφώς, λοιπόν, το παράδειγμα συνιστά στερεοτυπικό κατάλοιπο που όμως ισχύει σε έναν βαρυσήμαντο βαθμό. Εδώ μπορούμε αδιαμφισβήτητα να μιλάμε για ένα ρεαλιστικό και κοινώς αποδεκτό στερεότυπο.
Εξάλλου, υπάρχουν δύο διαφορετικές μορφές εκδήλωσης των στερεοτύπων, που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον στόχο ή το αντικείμενο μιας στερεοτυπικής κρίσης. Πρώτον, έχουμε τις μεροληψίες ή διαστρεβλώσεις, που εκδηλώνονται όταν τα στερεότυπα επηρεάζουν εμμέσως την κρίση του υποκειμένου προς το αντικείμενο του στόχου του. Δεύτερον, οι αυτοεκπληρούμενες προφητείες, οι οποίες εμφανίζονται μεταγενέστερα, όταν τα στερεότυπα επηρεάζουν ή μεταβάλλουν τον τρόπο αντίληψης τους.
Συνακόλουθα, φαίνεται η τάση που έχει διαχρονικά ο άνθρωπος να προβαίνει βεβιασμένα σε συμπεράσματα προς τον συνάνθρωπό του. Κατ’ εμέ, η τάση αυτή έγκειται εκ φύσεως στη νοημοσύνη καθενός από εμάς. Το θέμα είναι, όμως, να μην αφήνουμε αυτήν την τάση να μας επηρεάζει εξ ολοκλήρου ως κοινωνικές οντότητες. Τα στερεότυπα είναι σημαντικό να μην αξιοποιούνται ως μέσο για να εκπέμπουμε την κακία και την κακεντρέχειά μας προς τον κοινωνικό μας περίγυρο. Το έναυσμα για τη λύση του δεσμού στερεοτύπων-κακίας συνίσταται στην ηθική (διαπαιδαγώγηση), αυτόν τον ακρογωνιαίο λίθο για την κοινωνική ομαλότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Στερεότυπα και στερεοτυπική κρίση, psychology.gr, διαθέσιμο εδώ
