Μια ανασκόπηση στην ιστορία της όπερας

Της Μαρίας Κλειδή,

Η όπερα αποτελεί ένα είδος μουσικού θεάτρου που συνδυάζει μορφές τέχνης, όπως η σκηνογραφία, η υποκριτική, η μουσική, το τραγούδι κι ο χορός. Η ιστορία της ξεκινά στην ιταλική πόλη της Φλωρεντίας στα τέλη του 16^ου και αρχές του 17^ου αιώνα. Χαρακτηριστικά της εποχής εκείνης είναι η μελέτη και η προσπάθεια ερμηνείας του παρελθόντος και κυρίως της κλασικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας.

Οι καλλιτέχνες εμπνέονται από τις αφηγήσεις τόσο θρησκευτικών κειμένων, όσο και από αυτές των αρχαίων τραγικών ποιητών. Παράλληλα, οι άνθρωποι προσπαθούν να εξέλθουν από τον σκοταδισμό του Μεσαίωνα, την απολυτότητα και τον συγκεντρωτισμό που επέβαλε η θρησκευτική εξουσία. Τα φιλοσοφικά και ιδεολογικά ρεύματα της Αναγέννησης και του Ουμανισμού, που εκκολάπτονταν μέσα στις μεγάλες ιταλικές πόλεις την περίοδο εκείνη, δημιούργησαν χώρο για τη σύνθεση μίας νέας μορφής θεατρικής παρουσίασης και επηρέασαν σημαντικά το περιεχόμενό της. Στην πραγματικότητα, η σύνθεση της όπερας προέκυψε από τις προσπάθειες μίας ομάδας μορφωμένων Ιταλών της Φλωρεντίας να αναβιώσουν την αρχαία ελληνική τραγωδία.

Η όπερα επιχειρεί άμεση αλληλεπίδραση με τους θεατές, χρησιμοποιώντας πολλά και διαφορετικά μέσα. Παραθέτει μία οπτική της ιστορίας και καλεί το κοινό να την αφουγκραστεί. Η έγερση του συναισθήματος, μέσω της ορχηστρικής μουσικής και του τραγουδιού που συνοδεύουν τα χωρισμένα σε πράξεις δρώμενα του έργου, σε συνδυασμό με τη θεατρική παράθεση μίας αφήγησης, έκανε την όπερα ιδιαίτερα αγαπητή στο κοινό της.

Μέχρι τον 19^ο αιώνα όπερα παρακολουθούσαν κυρίως οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις, καθώς τα έργα της, που αντλούσαν στις απαρχές τους θέματα κατά κύριο λόγο από την επική ποίηση και την ελληνορωμαϊκή μυθολογία, απαιτούσαν γνώσεις τις οποίες δεν διέθετε ο μέσος άνθρωπος και έτσι δεν μπορούσε να κατανοήσει το έργο που παρακολουθούσε. Το παλαιότερο οπερικό έργο που διαθέτουμε είναι ο «Ορφέας» σε σύνθεση Monteverdi, που παρουσιάστηκε πρώτη φορά το 1607 και συνεχίζει να παίζεται μέχρι σήμερα.

Ο 18^ος αιώνας αποτέλεσε περίοδο κατά την οποία οι άριες της όπερας, οι οποίες ήταν ιδιαίτερα εμπλουτισμένες, έγιναν απλούστερες και δόθηκε σημαντικότερος ρόλος στην ορχήστρα. Μία τομή στην ιστορία της όπερας συντελέστηκε στα τέλη του αιώνα, όταν ο Αυστριακός συνθέτης Mozart προσπάθησε να φέρει τις θεματικές της πιο κοντά στον μέσο άνθρωπο, γράφοντας κωμικές όπερες στα γερμανικά. Μία τέτοια απόδοση είναι το έργο «Μαγικός Αυλός». Πρόκειται για μία όπερα σε δύο πράξεις, η ιστορία της οποίας διαδραματίζεται στην Αίγυπτο, όπου ο πρίγκιπας Ταμίνο προσπαθεί να ελευθερώσει την κόρη της βασίλισσας της Νύχτας, που κρατείται από τον ιερέα Ζαράστρο. Το συγκεκριμένο έργο, μάλιστα, γράφτηκε από τον Mozart κατά το τελευταίο έτος της ζωής του.

Οι μεταβολές αυτές ακολούθησαν το πνεύμα του διαφωτισμού που είχε διαδοθεί στην Ευρώπη κατά την περίοδο εκείνη και έθετε στο επίκεντρο τη σημαντικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και των δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης. Στη συνέχεια, η εποχή του Ρομαντισμού στρέφει την προσοχή στην ένταση των συναισθημάτων, που εκφράζονται μέσα από τα έργα των Ιταλών Rossini και Bellini, ενώ, παράλληλα, ο Wagner στη Γερμανία, προσεγγίζοντας το αρχαιοελληνικό ιδεώδες, προσπαθεί να εμφυσήσει στα έργα του μία παιδευτική διάσταση, έχοντας στο μυαλό του τις διδαχές που δέχονταν οι αρχαίοι Έλληνες στη θέαση μιας δραματικής ή κωμικής παράστασης κατά τη διάρκεια των Διονυσιακών εορτών.

Τον 20^ο αιώνα δημιουργούνται νέα ρεύματα στη μουσική και τις τέχνες, έτσι η όπερα γνωρίζει νέα «μονοπάτια», με τον Debussy να δέχεται επιρροές από την ασιατική μουσική και με τον Weill να συνθέτει με σκοπό την αντίσταση στο ναζισμό. Στη Ρωσία η όπερα την περίοδο αυτή δεν επιτρέπει την ελεύθερη σύνθεση, όπως έγινε με τα έργα του Prokofiev και του Shostakovich. Μετά τη λήξη του πολέμου, οι Η.Π.Α. εισέρχεται στην παράδοση της όπερας με τις συνθέσεις του Philip Glass και του John Adams, που στρέφονται προς αυτή την κατεύθυνση. Στην Ελλάδα συνθέσεις για όπερες έχουν ξεκινήσει από τον 19^ο αιώνα. Στους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες συμπεριλαμβάνονται ο Παύλος Καρρέρ που εμπνεύστηκε από την Ελληνική Επανάσταση, ο Μανώλης Καλομοίρης που έδρασε τον 20^ο αιώνα και τέλος, ο Μίκης Θεοδωράκης ο οποίος έγραψε συνθέσεις εμπνεόμενος από την αρχαία ελληνική τραγωδία, πιστεύοντας ότι η τελευταία οδηγεί στην αυτογνωσία.

Η όπερα έχει υπάρξει μέχρι και σήμερα ως ένα μέσο που φέρνει κοντά στο κοινό του τα ανθρώπινα πάθη. Τα μέσα έκφρασης που χρησιμοποιεί διαθέτουν τη δυναμική να παρακινήσουν τους ανθρώπους, ώστε να επιλέξουν και μία άλλη οπτική πάνω στην καθημερινότητα.

 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Η ιστορία της όπερας, nomikospalmos.wordpress.com, διαθέσιμο εδώ
• Τι είναι η Όπερα, nationalopera.gr, διαθέσιμο εδώ
• Η όπερα και η αρχαία τραγωδία, arxaiologikoacharnes.files.wordpress.com, διαθέσιμο εδώ
• Παρλάντζα Στεφανία, Αρχαίο Ελληνικό Δράμα και Opera Seria, dspace.lib.uom.gr, διαθέσιμο εδώ