Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
Το διήγημα αυτό αποτελεί γέννημα ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ο σπουδαίος αυτός συγγραφέας, δημοσιογράφος, μεταφραστής και διηγηματογράφος γεννήθηκε στη Σκιάθο το 1851, νησί όπου πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Στην ίδια περιοχή έχει χτιστεί μουσείο, προς τιμήν του, με το όνομά του. Ο «Κοσμοκαλόγερος» ή «ο άγιος των ελληνικών γραμμάτων» ή κατά τον Κ.Π. Καβάφη «η κορυφή των κορυφών», λίγο πριν τον θάνατό του βραβεύτηκε από την πολιτεία με τον Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος.
Η Φραγκογιαννού, ή γριά Χαδούλα, το κεντρικό πρόσωπο του συγκεκριμένου έργου, μια γυναίκα του 19ου – 20ου αιώνα, πνιγμένη από την ανδροκρατούμενη, σεξιστική ελληνική κοινωνία και τις συνέπειες που απορρέουν από την κοινωνική της θέση, αποφασίζει να πάρει τη μοίρα στα χέρια της και να «απαλλάξει» το νεαρό θηλυκό γένος από τα βάσανα που το περίμεναν στο μέλλον.
Το διήγημα αυτό δίνει πρωτεύοντα ρόλο στο γυναικείο φύλο και δευτερεύοντα στο αρσενικό, πράγμα το οποίο θα αναλυθεί εκτενώς στο παρόν άρθρο. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου δεσπόζει η μορφή της γριάς Χαδούλας, η οποία μέσα σε μια καταθλιπτική ατμόσφαιρα συλλογίζεται με πικρία ότι πάντα –σε κάθε ηλικιακό φάσμα της– υπηρετούσε κάποιον άντρα, πρώτα ως κόρη, μετά ως σύζυγος. Έπειτα, μας παρουσιάζει τον επόμενο γυναικείο ρόλο, τη μητέρα της, ως κακή και ζηλόφθονη στρίγγλα. Στους ανδρικούς ρόλους έχουμε τον εργατικό πατέρα της Χαδούλας, τον ανίκανο σύζυγό της και τον μέθυσο και φονιά γιο της. Η Φραγκογιαννού, λόγω της ανικανότητας του άνδρα της, είχε αναλάβει εκείνη τον έλεγχο του σπιτιού. Ας διεισδύσουμε, όμως, στην υπόθεση.
Η Φραγκογιαννού στο διήγημα αυτό σκοτώνει τέσσερα μικρά κορίτσια για να τα σώσει από τα πάθη που επιφύλασσε η εποχή για τις γυναίκες. Στην αρχή, παρουσιάζεται να ξενυχτά κοντά στο βρέφος εγγονάκι της, το οποίο ήταν άρρωστο, συλλογιζόμενη τον μάταιο βίο της. Παράλληλα, γίνεται περιγραφή του γύρω τοπίου από τον Παπαδιαμάντη, προκειμένου να καταδείξει την ανέχεια της οικογένειας. Πρέπει κάπου εδώ να σημειωθεί ότι το θηλυκό γένος δεν αποτελούσε πρόβλημα αποκλειστικά λόγω κοινωνικής θέσης. Υφίσταντο και οικονομικοί λόγοι, που καθιστούσαν «πρόβλημα» τη γέννα κοριτσιού. Η ίδια, μάλιστα, δήλωνε πως ήταν καλύτερο να μην παντρευτεί κανείς, παρά να κάνει κορίτσια.
Έτσι, λοιπόν, ένα βράδυ του Ιανουαρίου αποφασίζει, ούσα παραλογισμένη, να διαπράξει τον πρώτο φόνο στο μικρό εγγονάκι της, το οποίο, όπως ήδη αναφέρθηκε, ήταν ήδη άρρωστο και άρα την καθιστούσε υπεράνω πάσης υποψίας. Ένεκα τύψεων οδηγείται σε ένα ερημοκλήσι. Στον δρόμο της επιστροφής περνά από το περιβόλι του Γιάννη του Περιβολά, στο οποίο έπαιζαν ανέμελα τα δύο κοριτσάκια του. Το γεγονός ότι εκείνος ήταν απασχολημένος, φροντίζοντας την άρρωστη γυναίκα του, βοήθησε την αδίστακτη «Φόνισσα» να προχωρήσει στο επόμενο «σχέδιο απελευθέρωσης». Έτσι, σπρώχνει τα δύο κοριτσάκια στο νερό ενός πηγαδιού και τα πνίγει. Όταν οι γονείς εμφανίζονται, προσποιείται ότι αποπειράται να σώσει τα δύο κορίτσια, ενώ αποτελεί ανατριχιαστικό γεγονός ότι στη συνέχεια τα κρεμά για να βεβαιωθεί για τον θάνατό τους. Αργότερα, διώκεται από τις Αρχές, καθώς έτυχε να πνιγεί ένα κορίτσι σε πηγάδι, ενώ αυτή βρισκόταν τυχαία κοντά. Τέλος, πνίγει και το τέταρτο βρέφος –θύμα της– που ήταν παιδί ενός βοσκού, καθώς αυτό βρισκόταν στη στάνη στην οποία εκείνη κρυβόταν από τους διώκτες της. Εκείνη τρέπεται σε φυγή και φτάνει στο ερημητήριο του Αγίου Σώστη για να εξομολογηθεί και να ζητήσει από τον πνευματικό βοήθεια να δραπετεύσει. Η Φραγκογιαννού – βρεφοκτόνος δεν πρόφτασε, ωστόσο, να διασχίσει το στενό πέρασμα και πνίγηκε στα oρμητικά νερά της παλίρροιας.
Στη διάρκεια ανάγνωσης του βιβλίου γίνεται κατανοητός ο λόγος τοποθέτησης του συγκεκριμένου υπότιτλου, «κοινωνικόν μυθιστόρημα», αφού ασχολείται με τη θέση της γυναίκας στην ανδροκρατούμενη ελληνική κοινωνία και της άδικης διανομής της πατρικής περιουσίας που ευνοεί τα αγόρια. Επίσης, γίνονται αναφορές στην ανέχεια των κατοίκων του νησιού. Μην ξεχνάμε ότι η νουβέλα αυτή γράφτηκε το 1903, μετά την επέκταση των συνόρων της Ελλάδας το 1881 και την πτώχευση του 1893. Επομένως, μιλάμε για ένα μικρό και βυθισμένο στην οικονομική ανέχεια κράτος, γεγονός που εξηγεί κάποιες από τις περιγραφές του βιβλίου αυτού.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης θεωρείται ο κυριότερος εκπρόσωπος του ηθογραφικού–ψυχογραφικού διηγήματος. Θίγει το ηθικό πρόβλημα του σημερινού ανθρώπου. Δεν αγγίζει μεμονωμένα τη γυναικεία μοίρα, αλλά την ανθρώπινη ευρύτερα, εκεί που υφίσταται η σύγχυση του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου. Παρουσιάζει τον άνθρωπο δέσμιο όχι μόνο των εξωτερικών δυνάμεων, αλλά και των εσωτερικών παρορμήσεων. Αυτά μας τα μεταφέρει χρησιμοποιώντας την καθαρεύουσα, στην οποία οφείλεται και η ιδιαίτερη γοητεία των έργων του. Η μοναδικότητά του, λοιπόν, έγκειται στο ότι είναι γνήσιος εκφραστής της λαϊκής παράδοσης και του πολιτισμού μας.
Τι συμβαίνει, όμως, με αυτή την αντιδραστική –για την εποχή της– γυναίκα; Είναι όντως σωτήρας του γυναικείου γένους; Διαπράττει το κοινωνικό καλό–αγαθοεργία που αισθάνεται ότι προσφέρει, απαλλάσσοντας τους γονείς και τα ίδια τα κορίτσια από την παθογένεια ονόματι γυναίκα;
Μιλάμε για ένα τραγικό πρόσωπο που γίνεται θύτης για να προλάβει να μη γίνουν θύματα της μοίρας τους τα θύματά της. Η ίδια αισθάνεται ότι λειτουργεί καλοπροαίρετα, ότι διορθώνει τα λάθη της φύσης. Ωστόσο, η επίγνωση της εγκληματικότητας των πράξεών της και η επιθυμία της να εξομολογηθεί δείχνουν έμμεσα ότι δε μιλάμε για ψυχοπαθή ή νοητικά διαταραγμένη γυναίκα, αλλά για κυνικό εγκληματία με πλήρη συνείδηση των πράξεών του.
Το βιβλίο αυτό είναι καθαρά νατουραλιστικό, αφού έχουμε φωτογραφική απεικόνιση της πραγματικότητας και ηθογραφικό–ψυχογραφικό, αφού απεικονίζει τη ζωή της υπαίθρου, τα ήθη και τα έθιμα των λαών της. Η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από μια μεγάλης ηλικίας γυναίκα, που δε διάλεξε τον τρόπο ζωής της, βίωσε τον ρατσισμό και την ανέχεια και συνειδητοποιώντας τη σκλαβιά της αποφασίζει να διορθώσει το άδικο, «σώζοντας» γονείς και κόρες–θύματα από το κακό μέλλον τους. Η ίδια προσπαθεί να γλιτώσει όχι μόνο από την ανθρώπινη δικαιοσύνη, αλλά και από τον παραλογισμό που αναγκάζει τον άνθρωπο να «χάσει τον δρόμο του». Ο θάνατός της δεν έρχεται ούτε σαν τιμωρία από ανθρώπινο παράγοντα ούτε ως εξιλέωση για την ίδια, μια και κανείς δεν κατάφερε να αγγίξει την επαναστατημένη ψυχή, που χάθηκε «στο μισό του δρόμου μεταξύ της θείας και της ανθρώπινης δικαιοσύνης».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η ΦΟΝΙΣΣΑ / ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ, politeianet, διαθέσιμο εδώ
- «Η Φόνισσα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στον ελληνικό κινηματογράφο, LIFO, διαθέσιμο εδώ
