Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Η μητρότητα, έννοια συνυφασμένη με κάθε γυναίκα, βρίσκεται διαχρονικά στο επίκεντρο δημοσίων και ιδιωτικών συζητήσεων. Προοδευτικά και μέσω των κινημάτων χειραφέτησης της γυναίκας και της εισόδου της στην αγορά εργασίας, η μητρότητα νοείται πλέον ως επιλογή και όχι ως απαραίτητος κι αναπόδραστος σκοπός συνδεδεμένος με το βιολογικό φύλο. Ωστόσο, ακόμα και ως επιλογή, η μη ανάληψη του ρόλου της μητέρας από μια γυναίκα συχνά συνεπάγεται σφοδρές κοινωνικές συνέπειες και έντονη άσκηση κριτικής.
Αρχικά, πρέπει να διευκρινιστεί ότι στο συγκεκριμένο άρθρο αναφορά γίνεται στις γυναίκες που από επιλογή δεν αποκτούν παιδιά (childfree), και όχι σε όσες προσπαθούν, επιθυμούν ή αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να τεκνοποιήσουν. Δυστυχώς, ακριβώς λόγω της επιβίωσης ορισμένων παρωχημένων αντιλήψεων για τη μητρότητα, οι παραπάνω έννοιες συχνά δε διαχωρίζονται, ούτε αποδίδονται με ακρίβεια από την ελληνική γλώσσα ως αυτοτελείς. Η γλωσσική αυτή ανεπάρκεια οφείλεται κατά κύριο λόγο στον τρόπο που ως κοινωνία έχουμε μάθει να αντιμετωπίζουμε αυτές τις γυναίκες, αλλά και στο πώς συντελείται η εκπροσώπησή τους από τα μίντια και τον χώρο του θεάματος.
Από την πλευρά της τηλεόρασης και του κινηματογράφου, οι γυναίκες χωρίς παιδιά εντάσσονται συνήθως σε 3 βασικές κατηγορίες: η εργασιομανής «καριερίστα» που δεν έχει χρόνο για οικογένεια, η σνομπ-single που δεν συμπαθεί γενικά τα παιδιά και τους γονείς τους και η ακατάλληλη, «ανίκανη» για τον ρόλο της μητέρας, γυναίκα που λόγω ψυχολογικών προβλημάτων και άλυτων τραυμάτων δεν είναι σε θέση να αναθρέψει παιδιά. Δυστυχώς, οι παραπάνω στερεοτυπικές κατηγορίες αποτελούν ακόμα και σήμερα τη μοναδική εκπροσώπηση των γυναικών που επιλέγουν να μην ακολουθήσουν τον δρόμο της μητρότητας. Η κάθε κατηγορία από τις παραπάνω, μάλιστα, συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας αρνητικής εικόνας για όσες γυναίκες δεν είναι μητέρες, θέτοντάς τις στο περιθώριο της κοινωνίας.
Συγκεκριμένα, η πρώτη κατηγορία της «εργασιομανούς γυναίκας» ενισχύει την αντίληψη των δύο αντίθετων μεταξύ τους ρόλων. Μια γυναίκα, έτσι, πρέπει να επιλέξει είτε ανάμεσα στον ρόλο της μητέρας είτε της εργαζομένης γυναίκας. Και φυσικά, μια γυναίκα που ενδιαφέρεται για την καριέρα της δεν έχει τα απαραίτητα εφόδια να γίνει και μητέρα. Μάλιστα, το στερεότυπο λειτουργεί και από την αντίθετη κατεύθυνση, καλλιεργώντας δηλαδή την αντίληψη ότι μια γυναίκα που δεν επιθυμεί να γίνει μητέρα πρέπει οπωσδήποτε να θέλει να εστιάσει στην καριέρα της και στην κοινωνική της άνοδο. Η πίεση αυτή είναι πραγματική και οδηγεί πολλές νέες κοπέλες στο να επιδιώξουν μια καριέρα που πιθανόν δεν επιθυμούν, απλώς επειδή φαντάζονται μια ζωή χωρίς παιδιά.
Όσον αφορά το πρότυπο της γυναίκας που όχι απλώς δεν επιθυμεί μια ζωή με παιδιά, αλλά σνομπάρει και κατακρίνει την επιλογή των άλλων γυναικών να εστιάσουν στην οικογένεια και περνάει τον χρόνο της μόνο με άτομα που ακολουθούν τον δικό της τρόπο ζωής, μπορεί εύκολα να ειπωθεί ότι η εικόνα που προβάλλει προς τους έξω είναι αυτή ενός αντιπαθητικού, κομπλεξικού κι επικριτικού ανθρώπου. Πράγματι, οι περισσότεροι χαρακτήρες γραμμένοι με αυτά τα στοιχεία –όταν ιδίως δεν εμπεριέχεται το στοιχείο του χιούμορ– δεν είναι συμπαθείς προς το κοινό. Οδηγούμενοι από κακία ή ακόμα και εσωτερικευμένη ζήλεια, αδυνατούν να αναγνωρίσουν τη δυνατότητα άλλων γυναικών να βρουν πραγματική ευτυχία στην οικογενειακή ζωή, για την οποία επιλογή τους τις υποτιμούν και τις περιφρονούν. Μάλιστα, αν και οι συγκεκριμένοι χαρακτήρες παρουσιάζονται με δυναμικά στοιχεία, ως γυναίκες μοντέρνες κι απελευθερωμένες, τις περισσότερες φορές διακατέχονται από μισογυνιστικές απόψεις, οι οποίες εκδηλώνονται μέσω της σεξιστικής συμπεριφοράς τους.
Τέλος, το μοντέλο της γυναίκας που επιλεγεί μια ζωή χωρίς παιδιά επειδή θεωρείται στερεοτυπικά ως ακατάλληλη, λόγω των προβλημάτων που αντιμετωπίζει κι επειδή παρουσιάζει ορισμένες αστάθειες οι οποίες παραδοσιακά θεωρούνται ασυμβίβαστες με τη μητρότητα, χρειάζεται οπωσδήποτε αναθεώρηση, καθώς ενισχύει την ήδη ενοχική διάσταση της μητρότητας. Το ερώτημα του «είμαι καλή μητέρα;» ή «θα γινώ καλή μητέρα;» είναι κάτι που βασανίζει όλες τις γυναίκες που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί, ενεργοποιώντας έναν έντονο μηχανισμό τύψεων και ενοχών που τις συνοδεύει ακόμα και μετά την απόκτηση του παιδιού. Όταν, λοιπόν, βλέπουν τηλεοπτικούς χαρακτήρες να αποφασίζουν να μην ακολουθήσουν τη μητρότητα επειδή δεν θεωρούνται κοινωνικά ως «κατάλληλες μητέρες», ο μηχανισμός αυτός εντείνεται και οι αμφιβολίες πολλαπλασιάζονται.
Εκτός από τις τρεις παραπάνω κατηγορίες, γεγονός είναι επίσης ότι πολλές από τις τηλεοπτικές ή κινηματογραφικές ηρωίδες που ακολουθούν μια ζωή χωρίς παιδιά παρουσιάζονται αργότερα μετανιωμένες για την επιλογή τους ή δυστυχισμένες από τον τρόπο ζωής που επέλεξαν. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, αποκαλύπτεται ότι στην πραγματικότητα πάντα επιθυμούσαν παιδιά, αλλά φοβήθηκαν να αναλάβουν τον ρόλο της μητέρας. Προφανώς, σε αυτήν την περίπτωση δεν γίνεται λόγος για στερεοτυπική ή λανθασμένη εκπροσώπηση, καθώς πράγματι υπάρχουν γυναίκες που μπορεί να μετάνιωσαν για την επιλογή τους ή να ήθελαν παιδιά αλλά να μην κατάφεραν να αποκτήσουν. Το πρόβλημα είναι ότι όταν η μοναδική εκπροσώπηση που τυγχάνουν οι γυναίκες χωρίς παιδιά είναι μέσα από μια στερεοτυπική κατηγορία ή μέσα από χαρακτήρες που στην πραγματικότητα ήθελαν παιδιά και η μη απόκτησή τους τους έφερε δυστυχία, η αίσθησή τους ότι παρεκκλίνουν από το σωστό εντείνεται κι αισθάνονται ακόμα περισσότερο στο περιθώριο.
Το σίγουρο είναι ότι η αρνητική και ατυχής εκπροσώπηση των γυναικών χωρίς παιδιά από την τηλεόραση και τα υπόλοιπα μέσα συμβάλλει στη διαιώνιση των στερεοτύπων που θέλουν τους όρους γυναίκα και μητέρα να είναι αδιάσπαστοι και τροφοδοτεί την κυρίαρχη κοινωνική αντίληψη που ήδη έχει στιγματίσει και περιθωριοποιήσει τις γυναίκες χωρίς παιδιά. Απαραίτητη κρίνεται, λοιπόν, η άμεση αναθεώρηση της τηλεοπτικής κουλτούρας σε ό,τι αφορά τις γυναίκες χωρίς παιδιά και ο εκμοντερνισμός της μέσω της εισαγωγής δυναμικών και αποφασιστικών ηρωίδων που δρουν έξω από τα στερεότυπα και υποστηρίζουν έμπρακτα την επιλογή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- #CoolAunt: Γυναίκες χωρίς παιδιά θέλουν απλώς να είναι «κουλ θείες» αντί να κάνουν δικά τους, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Television’s Representation of Childfree Women Sucks, womaninrevolt.com, διαθέσιμο εδώ
- We Spoke To 10 Women Who Are Childfree By Choice, zoella.co.uk, διαθέσιμο εδώ
