Του Γεώργιου Γαλανάκη,
Η Σμύρνη ήταν αδιαμφισβήτητα μια από τις σημαντικότερες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήδη από τον 17ο αιώνα, αποτελούσε τον προορισμό των καραβανιών από τη Μέση Ανατολή που κουβαλούσαν τα πλούτη της. Επίσης, το 1877 ολοκληρώθηκε η προκυμαία (quai) της Σμύρνης, η οποία έδωσε στην πόλη ευρωπαϊκό αέρα και μεγάλη διευκόλυνση στα καράβια, που πλέον μπορούσαν να σταθμεύσουν εκεί. Όσον αφορά τον πληθυσμό της, αυτός σύμφωνα με Γερμανό Πρόξενο ανέρχεται στις αρχές του 20ου αιώνα σε 300.000. Οι Οθωμανοί υπήκοοι ήταν 245.000, από τους οποίους σχετική πλειοψηφία αποτελούν οι Έλληνες με 110.000. Ακολουθούν οι Τούρκοι με 90.000, οι Εβραίοι με 30.000 και οι Αρμένιοι με 15.000. Τέλος, υπήρχαν και 55.000 ξένοι εγκατεστημένοι (Έλληνες, Ιταλοί, Γάλλοι, Βρετανοί και άλλοι). Η πόλη εκτεινόταν από τους πρόποδες των ορών Σίπυλο και Πάγος μέχρι την προκυμαία της.
Η πόλη χωριζόταν στον άνω μαχαλά (άνω πόλη) και στον κάτω μαχαλά (κάτω πόλη).Ο άνω μαχαλάς κατοικείτο από Τούρκους, Εβραίους και λίγους Έλληνες, ενώ στον κάτω μαχαλά εντοπίζονται αποκλειστικά οι χριστιανικοί πληθυσμοί, δηλαδή Έλληνες, Αρμένιοι και Ευρωπαίοι. Σε αυτό το σημείο γεννιέται το ερώτημα εάν οι συνοικίες της Σμύρνης ήταν ομογενοποιημένες ή όχι. Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση των συνοικιών της Σμύρνης, είναι σημαντικό να αναφερθούμε στην εθνοτική κατανομή των πληθυσμών στις συνοικίες. Ήδη από τον 17ο αιώνα, εντοπίζεται ο χωρικός διαχωρισμός των πληθυσμών της Σμύρνης. Αλλού ζουν δηλαδή, για παράδειγμα, οι Έλληνες και αλλού οι Αρμένιοι. Στα τέλη του 19ου αιώνα με την επίδραση του κοσμοπολιτισμού, τα πράγματα αρχίζουν σε κάποιο βαθμό να αλλάζουν. Οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι δεν υπάρχει λόγος να ζούνε χωριστά. Από την άλλη πλευρά, όμως, βρισκόμαστε και σε περίοδο αναδιοργάνωσης των εθνο-θρησκευτικών ομάδων (μιλλέτ) από την αυτοκρατορία, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα τη συσπείρωση και τον ανταγωνισμό των ομάδων για επικράτηση στον χώρο. Τέλος, μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στο κατώφλι του εθνικισμού με τις τραγικές συνέπειες που γνωρίζουμε.
Εφεξής, θα αναφερθούμε στις πιο γνωστές συνοικίες, ξεκινώντας από τη φράγκικη. Η φράγκικη συνοικία ήταν απότοκος της προκυμαίας (στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως). Είχε άμεση επαφή με τη θάλασσα και βρισκόταν στον κάτω μαχαλά. Εκεί, ήταν διάχυτη περισσότερο από κάθε άλλο σημείο της Σμύρνης η επιρροή της Δύσης σε αυτήν. Στα σπίτια της (Frenkhane) γίνονταν οι φορτώσεις και εκφορτώσεις των εμπορικών προϊόντων. Επιπλέον, ένα χαρακτηριστικό της συνοικίας ήταν πως εκτός από Ευρωπαίους που ήταν ήδη εγκατεστημένοι εκεί, κατοικούνταν και από εύπορους Έλληνες, Αρμένιους και Εβραίους.
Έπειτα, η αρμενική συνοικία εντοπιζόταν στον κάτω μαχαλά και αποτελούσε μία ιδιαίτερα ακμάζουσα συνοικία. Λόγω της φωτιάς που ξέσπασε σε αυτήν, ανοικοδομήθηκε εκ βάθρων βάσει αρχιτεκτονικού σχεδίου το 1845, αποτελώντας για την εποχή της μια μοντέρνα και όμορφη συνοικία. Φημολογείται ότι τα σχέδια επιμελήθηκε η οικογένεια Balian, μια από τις σημαντικότερες αρχιτεκτονικές οικογένειες της αυτοκρατορίας, μέλη της οποίας ήταν και προσωπικοί αρχιτέκτονες του σουλτάνου. Σε εκείνη υπήρχαν τα Αρμενικά Αποστολικά ιδρύματα, αλλά και προτεσταντικά εκπαιδευτικά ιδρύματα που ήθελαν να προσελκύσουν Αρμένιους. Παρότι οι Αρμένιοι ήταν μικρή πληθυσμιακή ομάδα, κατάφεραν να ξεχωρίζουν στον αστικό χώρο. Ωστόσο, η συνοικία κάηκε ολοσχερώς στη μεγάλη πυρπόληση της Σμύρνης το 1922.
Η εβραϊκή συνοικία, από την άλλη, βρισκόταν στον πάνω μαχαλά, νότια της τουρκικής συνοικίας. Ξεχώριζε από τις συναγωγές και τα τελετουργικά λουτρά και κοντά της υπάρχουν παλιές εμπορικές συνοικίες. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν λίγες αναφορές σε αυτήν, αλλά όλες συγκλίνουν στην έλλειψη καθαριότητας. Από εκεί είχαν ξεκινήσει όλες οι λοιμώδεις ασθένειες της πόλης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η χολέρα του 1893 που ξεκίνησε από τη συνοικία των Εβραίων και ανάγκασε τους ιθύνοντες να διατάξουν την εκκένωσή της. Ένα ακόμα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της εβραϊκής συνοικίας ήταν η καλή οικονομική της κατάσταση.
Προχωράμε στην τουρκική συνοικία, η οποία ήταν χτισμένη στους πρόποδες του όρους Πάγος και αποτελούσε την παλαιότερη συνοικία της πόλης. Η τοποθεσία της ήταν πλεονεκτική, καθώς βρισκόταν κοντά σε εμπορικές δραστηριότητες. Η συνοικία χαρακτηριζόταν από τους περιηγητές, γραφική και ενδιαφέρουσα. Αποτελεί γεγονός, επίσης, ότι η συνοικία αυτή ήταν εν μέρει αποκομμένη από τις πολεοδομικές αλλαγές του 19ου αιώνα. Δεν πρέπει, βέβαια, να λησμονηθεί ότι εκεί βρίσκονται κάποια πολύ σημαντικά κτήρια για τη λειτουργία της πόλης, όπως το διοικητήριο (Κονάκι) και το δημαρχείο. Τα τζαμιά της ήταν λίγα και ταπεινά, ενώ στη συνοικία εκτός από Τούρκοι κατοικούν Εβραίοι και Έλληνες. Εκεί υπάρχει μέχρι και σήμερα η εκκλησία του Αγίου Βουκόλου, η οποία αποτελεί τη μόνη ορθόδοξη εκκλησία που δεν ήταν «θύμα» της φωτιάς του 1922.
Τέλος, θα αναφερθούμε και στην ελληνική συνοικία, η οποία βρισκόταν στον κάτω μαχαλά και μαζί με τη φράγκικη «βρέχονταν» από τη θάλασσα. Η γειτνίασή της με αυτήν βοήθησε σημαντικά στην ανάπτυξή της. Στη συνοικία κατοικούσαν Έλληνες διαφόρων οικονομικών στρωμάτων. Υπήρχαν, δηλαδή, περιοχές όπως τα Μπογιατζίδικα και ο Φασουλάς, όπου έμεναν οι πιο εύποροι, και η περιοχή Χατζηφράγκου, όπου έμεναν οι πιο φτωχοί. Στην ελληνική συνοικία υπήρχαν (μέχρι την καταστροφική φωτιά του 1922) κάποια από τα κτίρια που σημάδεψαν ανεξίτηλα την ιστορία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Κάποια από αυτά ήταν ο Ιερός Ναός της Αγίας Φωτεινής με το περίφημο καμπαναριό της –το οποίο λεηλατήθηκε μετά τη φωτιά–, αντίγραφο του οποίου υπάρχει στη Νέα Σμύρνη Αττικής, το θέατρο Σμύρνης που φιλοξενούσε σημαντικότατους ελληνικούς και ξένους θιάσους της εποχής και θεωρήθηκε στην εποχή του ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα της Ευρώπης. Τέλος, σε αυτήν στεγάζονταν η Ευαγγελική Σχολή και το Ομήρειο Παρθεναγωγείο, τα οποία συνεχίζουν τη λειτουργία τους μέχρι σήμερα στην προαναφερθείσα περιοχή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Herve, Georgelin, (2007), Σμύρνη, Αθήνα: Κέδρος
- kozani.tv., Σμύρνη: Θέση – Έλληνες το 1992 – Συνοικίες – Ετυμολογία ονόματος, Διαθέσιμο εδώ
