Του Στέλιου Καραγεώργη,
Τον Ιανουάριο του 1844, στα πλαίσια της Εθνοσυνέλευσης για την κατάρτιση του Συντάγματος, ο Ιωάννης Κωλέττης έθετε επίσημα τις βάσεις της Μεγάλης Ιδέας. Αυτή συνίσταντο στην αποστολή της Ελλάδος να αναγεννήσει πολιτισμικά την Ανατολή, κάτι που είχε πράξει στο παρελθόν με την Δύση. Παράλληλα, καθιστούσε σκοπό των Ελλήνων να απελευθερώσουν τους αλύτρωτους αδελφούς τους, οι οποίοι βρισκόντουσαν υπό οθωμανικό ζυγό έξω από το ελληνικό βασίλειο. Συνοπτικά, το όραμα της Μεγάλης Ιδέας ήταν η ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ή ακόμα και αυτής του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Το βασικό πλεονέκτημα της Μεγάλης Ιδέας εντοπίζεται στην προσαρμοστικότητα που παρουσίαζε ανάλογα με τις περιστάσεις και τις συγκυρίες. Δεν έθετε ποτέ συγκεκριμένα-στενά όρια στις εδαφικές διεκδικήσεις του ελληνισμού. Όταν υπήρχαν μεγάλες αριθμητικές πλειοψηφίες ελληνικών πληθυσμών, γινόταν επίκληση στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών. Ενώ όταν το ελληνικό στοιχείο μειοψηφούσε, τα επιχειρήματα εστίαζαν σε ιστορικούς λόγους που χαρακτήριζαν περιοχές ελληνικές από την αρχαιότητα. Ταυτόχρονα, προσέδιδε στον όρο Έλληνας μια πολιτισμική διάσταση, ιδιαιτέρα μετά την ίδρυση του Οθώνειου Πανεπιστημίου το 1837 και το έργο του Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου. Ο Παπαρρηγόπουλος προσδιόριζε κάποιον ως Έλληνα με πολιτισμικά κριτήρια. Οπότε, κάποιος που στη συνείδησή του ένιωθε Έλληνας μπορούσε και να είναι, ακόμα και αν δεν μιλούσε την ελληνική γλώσσα ή αν δεν ασπαζόταν την ορθοδοξία.
Ωστόσο, ο μεγαλοϊδεατισμός εμπεριείχε ένα μεγάλο μειονέκτημα. Ο σκοπός, δηλαδή η προσάρτηση μεγάλου μέρους των εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προσέκρουε στα πενιχρά οικονομικά και στρατιωτικά μέσα που διέθετε το νεοσύστατο βασίλειο. Παράλληλα, τα ίδια εδάφη διεκδικούσαν στις περισσότερες περιπτώσεις οι βαλκανικοί γείτονες της Ελλάδος. Γείτονες οι οποίοι στα πλαίσια του ρομαντισμού και του εθνικισμού που επικρατούσαν τον 19ο αιώνα είχαν αναπτύξει τις δικές τους «μεγάλες ιδέες», με αιχμή του δόρατος τη Βουλγαρία και το δόγμα του πανσλαβισμού. Την ίδια ώρα, το όνειρο της αναβίωσης της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη είχε απέναντί του την αντίθεση των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης και κυρίως της Μ. Βρετανίας. Η τελευταία επιθυμούσε πάση θυσία τη διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώστε να βάλει φρένο στη ρωσική διείσδυση στα Βαλκάνια και ταυτόχρονα να προστατεύσει τα εμπορικά της συμφέροντα στην Εγγύς Ανατολή και την Ινδία.
Ασχέτως κοινωνικής τάξης, οικονομικής επιφάνειας και τόπου καταγωγής, όλοι οι πολίτες και οι πολιτικοί ενστερνίζονταν τη Μεγάλη Ιδέα. Πεδίο αντιπαράθεσης αποτέλεσε το πλάνο υλοποίησής της. Οι πιο μετριοπαθείς υποστήριζαν ότι η χώρα έπρεπε πρώτα να οργανωθεί κοινωνικά και οικονομικά στα πρότυπα της δυτικής Ευρώπης πριν αναλάβει τον αλυτρωτικό της ρόλο. Αντίθετα, οι εθνικιστές προσέγγιζαν διαφορετικά τα βήματα που έπρεπε να ακολουθήσει η Ελλάς. Κατά αυτούς, οι ελληνικές κυβερνήσεις όφειλαν άμεσα να υλοποιήσουν το αλυτρωτικό όραμα, καθώς οποιαδήποτε καθυστέρηση στερούσε από τη χώρα έναν μεγάλο αριθμό παραγωγικού ανθρώπινου δυναμικού και τεράστιες εύφορες περιοχές. Οπότε εκ των πραγμάτων, η αναβολή καθιστούσε ανέφικτη την οικονομική και κοινωνική ευημερία του βασιλείου.
Συμπερασματικά, η Μεγάλη Ιδέα είχε το ιδεολογικό μονοπώλιο στη χώρα από τα μέσα του 19ου αιώνα έως και τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Η εξωτερική πολιτική της Ελλάδος χαρασσόταν με βάση τις επιταγές του μεγαλοϊδεατισμού και οδήγησε τη χώρα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα σε τέσσερις στρατιωτικές κινητοποιήσεις και έναν πόλεμο το 1897.
Η πρώτη έκφανση μεγαλοϊδεατισμού στην πολιτική της Ελλάδος κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα διαδραματίζεται μόλις στις αρχές του 1850, ως αντίδραση στον αποκλεισμό των ελληνικών λιμανιών από τη Μ. Βρετανία. Αιτία του αποκλεισμού ήταν η διεκδίκηση των νήσων Σαπιέντζας και Ελαφονήσου που είχε προσαρτήσει η Ελλάδα, τις οποίες οι Βρετανοί θεωρούσαν μέρος των Επτανήσων, τα οποία είχαν υπό την προστασία τους. Αφορμή για τον αποκλεισμό αποτέλεσαν οι κτηματικές διαφορές του Άγγλου Τζωρτζ Φίνλεϊ με το ελληνικό δημόσιο και η λεηλασία της οικίας του Δαβίδ Πατσίφικο, Βρετανού υπηκόου εβραϊκής καταγωγής το Πάσχα του 1849. Ο βασιλιάς Όθωνας, μη δεχόμενος τις παράλογες απαιτήσεις του Λονδίνου, κατέστησε τον εαυτό του ιδιαίτερα λαοφιλή. Τελικά, μετά από παρέμβαση της Γαλλίας και της Ρωσίας άρθηκε ο αποκλεισμός, με την αγγλική δημοφιλία να έχει δεχθεί ένα καίριο πλήγμα.
Το 1853, μια διαμάχη μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών μοναχών στους Άγιους Τόπους ήταν η αφορμή για την εισβολή της Ρωσίας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, που τελούσαν υπό οθωμανική κατοχή. Μέσα στον Οκτώβριο ξεσπούν τοπικές εξεγέρσεις στην Ήπειρο, στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία, με την ανεπίσημη υποστήριξη των Αθηνών. Το Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο ρωσικός στόλος καταβύθισε τον αντίστοιχο οθωμανικό στην ναυμαχία της Σινώπης. Φοβούμενες ενδεχομένη ολοκληρωτική ήττα των Τούρκων, Αγγλία και Γαλλία κηρύττουν τον πόλεμο εναντίον της Ρωσίας τον Μάρτιο του 1854. Παράλληλα, καλούν την Ελλάδα να αποκηρύξει τις επαναστατικές κινήσεις στα οθωμανικά εδάφη και να ανακαλέσει τους αξιωματικούς που είχαν συμμετοχή σε αυτές.
Η Αθήνα, μην έχοντας κάποια επιλογή, συμμορφώθηκε άμεσα με τις απαιτήσεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Παρά τη συμμόρφωση της ελληνικής κυβέρνησης, οι Αγγλογάλλοι προχώρησαν σε κατάληψη του Πειραιά, ώστε να είναι σίγουροι πως η Ελλάδα θα απέχει από κάθε επιθετική κίνηση εναντίον των Οθωμανών. Ο επονομαζόμενος Κριμαϊκός Πόλεμος έληξε με την ήττα της Ρωσίας και τη Συνθήκη του Παρισίου, τον Μαρτίου του 1856. Η συνθήκη εγγυόταν την εδαφική ακεραιότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την οποία καθιστούσε μέλος της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας. Η Ελλάδα, μην έχοντας καλά οργανωμένο στράτευμα και απομονωμένη διπλωματικώς, δεν κατάφερε να συμμετάσχει στον πόλεμο στο πλευρό της Ρωσίας, ώστε να είναι σε θέση να αποκομίσει κάποιο εδαφικό όφελος, παρά την επιθυμία του βασιλιά και του λαού της.
Η αμφίσημη στάση του βασιλέως Όθωνα κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου τον κατέστησε ιδιαίτερα αντιπαθή στους Βρετανούς. Μια προσπάθεια του βασιλιά για τη δημιουργία συνομοσπονδίας, αποτελούμενης από την Ελλάδα, το Μαυροβούνιο, τη Σερβία και τη Μολδοβλαχία, προσέκρουσε στις αντιρρήσεις της Μ. Βρετανίας. Σε μια απόπειρα να μετριάσουν τον μεγαλοϊδεατισμό του βασιλιά της Ελλάδος, οι Βρετανοί πρότειναν δυο φορές την παραχώρηση των Ιονίων νήσων στο ελληνικό βασίλειο, με την προϋπόθεση αυτό να απέχει από οποιαδήποτε επιθετική ενέργεια ενάντια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο μέλλον. Παρά τις προειδοποιήσεις του Λονδίνου πως σε περίπτωση άρνησης της προσφοράς θα υπάρξουν σοβαρές συνέπειες, ο βασιλιάς Όθωνας αρνήθηκε την προσφορά, καθώς θεωρούσε πως η αποδοχή της αντιστοιχούσε σε προδοσία απέναντι στους αλύτρωτους Έλληνες των υπόλοιπων διεκδικούμενων περιοχών.
Είχε πλέον καταστεί σαφές στους Άγγλους πως ο βασιλιάς Όθωνας έπρεπε να απομακρυνθεί από τον ελληνικό θρόνο. Με την υποστήριξή τους, το φθινόπωρο του 1862 ξεσπάει κίνημα στην Ακαρνανία που επικράτησε σε όλη την Ελλάδα και εξανάγκασε τον βασιλιά της σε έξωση. Ως βασικοί λόγοι της έκπτωσης του βασιλιά προβλήθηκαν το κενό στη σειρά διαδοχής στον θρόνο και η αποτυχία πραγμάτωσης της Μεγάλης Ιδέας, σε συνάρτηση με την Ιταλική ενοποίηση που είχε συντελεστεί το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα. Με την απομάκρυνση του βασιλέως Όθωνος, η Μεγάλη Ιδέα στερούνταν τον μεγαλύτερο υποστηριχτή της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δερτιλής, Γιώργος (2010), Ιστορία του ελληνικού κράτους 1830-1920, τ. 2, Αθήνα: Εστία.
- Δημαράς, Κωνσταντίνος (1994), Ελληνικός ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα: Ερμής.
- Διβάνη Λένα (2000), Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας, 1830-1947, Αθήνα: Καστανιώτης.
- Κλάψης, Αντώνης (2021), Αφοσιωμένος σε μια ιδέα, Ο βασιλιάς Όθων και η Ελλάδα, Αθήνα: Πατάκης.
- Κλάψης, Αντώνης (2021), «Μεγαλοϊδεατισμός και “εθνικό πεπρωμένο”», στο: Ευάγγελος Βενιζέλος, Κώστας Κωστής & Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), Εργαστήριον η Ελλάς. Θεσμοί και καταστάσεις που δοκιμάστηκαν στην Ελλάδα από την Παλιγγενεσία έως τις ημέρες μας, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
- Κλάψης, Αντώνης (2019), Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923, Αθήνα: Πεδίο.
- Κοτινά Μαρία Α. (2011), Το ριζοσπαστικό κίνημα στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα, Αθήνα: Διδακτορική Διατριβή.
- Μάζης Γιάννης Α. (2016), Ίων Δραγούμης, Ο ασυμβίβαστος, Αθήνα: Μεταίχμιο.
- Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος (2012), «Κοινοβουλευτισμός και Μεγάλη Ιδέα», στο: Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιμ.), Πολιτικοί προσανατολισμοί του νέου ελληνισμού, Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
