Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Vincent van Gogh, John Nash, Isaac Newton και Wolfgang Amadeus Mozart. Αποτελούν μόνο ένα δείγμα των πολλών ιστορικών παραδειγμάτων που επιβεβαιώνουν την άποψη ότι η ιδιοφυία και οι μεγάλες ιδέες, που υπήρξαν σημεία καμπής για την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, είναι συχνά στενά συνδεδεμένες με κάποιες ψυχικές ασθένειες και διαταραχές προσωπικότητας. Το ζήτημα κυμαίνεται από ψυχομετρικούς έως νευροεπιστημονικούς κλάδους, καλλιεργώντας διλήμματα μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας, ενώ ταυτόχρονα η δημιουργικότητα φαίνεται ότι κατέχει κεντρικό ρόλο στην όλη υπόθεση. Ποια είναι η επίδραση του περιβάλλοντος και των γονιδίων στη σύνδεση μεταξύ ιδιοφυίας και ψυχοπαθολογίας και κατά πόσο ισχύει το μοντέλο του τρελού επιστήμονα που έχουμε στο μυαλό μας;
Αρχικά, είναι ευρέως αποδεκτή η άποψη ότι τα λαμπρά μυαλά έχουν σαν απαραίτητο χαρακτηριστικό τη δημιουργικότητα, η οποία αποτελεί γεννήτορα των μεγαλύτερων ιδεών. Οι παλαιότερες αντιλήψεις σχετικά με τη νευροεπιστήμη της δημιουργικότητας υποστηρίζουν ότι η δεξιά πλευρά του εγκεφάλου είναι υπεύθυνη για πρωτότυπες ιδέες, για το πάθος, καθώς και για τον αισθησιασμό, ενώ η αριστερή πλευρά αποτελεί την πηγή των λογικών συσχετισμών. Ωστόσο, η σύγχρονη βιβλιογραφία αντικρούει τη συγκεκριμένη άποψη. Ανάλογα με το στάδιο της δημιουργικής διαδικασίας και καθώς αυτό βρίσκεται σε εξέλιξη, στρατολογούνται διαφορετικά τμήματα και από τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου, προκειμένου να χειριστούν τη διαδικασία. Τα δεδομένα αυτά εξηγούν τις απαρχές της δημιουργικότητας στον εγκέφαλο, όμως, δεν διαλευκάνουν τη σχέση της με την ψυχοπαθολογία.
Λύση στο πρόβλημα παρέχουν οι προσεγγίσεις της μοριακής γενετικής, σύμφωνα με τις οποίες βρίσκονται υπό εξέταση δύο γονίδια, το 5HT2a και το NRG1. Οι περιοχές αυτές του γονιδιώματος φαίνεται ότι συνεισφέρουν με διαφορετικούς τρόπους τόσο στη δημιουργικότητα όσο και σε ορισμένες ψυχικές διαταραχές. Έμφαση στο αντίκτυπο που έχουν τα γονίδια, όσον αφορά το συγκεκριμένο θέμα, προσφέρει ένα πείραμα που διεξήχθη από τον επιστήμονα Power RA και τους συνεργάτες του. Σύμφωνα με αυτό, μελετήθηκε ένα μεγάλο δείγμα πληθυσμού, του οποίου το γεννητικό και γονιδιακό υπόβαθρο ήταν γνωστά. Τα αποτελέσματα φανέρωσαν ότι το ποσοστό των ανθρώπων που είχαν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διπολικής διαταραχής ή σχιζοφρένειας ήταν ανάμεσα στα άτομα των οποίων τα επαγγέλματα ανήκαν στον καλλιτεχνικό τομέα. Αδιαμφισβήτητα, η επίδραση των γονιδίων είναι θεμελιώδης και αναπόφευκτη, όχι μόνο στο ζήτημα που μελετάται, αλλά σχεδόν σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης υγείας που περιλαμβάνει γονιδιακούς συσχετισμούς.
Μια πολύ σημαντική συνεισφορά –αν όχι η σημαντικότερη– στο θέμα μεγαλοφυίας-ψυχασθένειας είναι αυτή της λανθάνουσας αναστολής (latent inhibition). Η λανθάνουσα αναστολή είναι η ικανότητα ενός ατόμου να μπλοκάρει περιττές πληροφορίες με τις οποίες έχει ξανάρθει σε επαφή, με σκοπό να μην υπερφορτώνεται ο εγκέφαλος. Αποτελεί ουσιαστικά έναν μηχανισμό φιλτραρίσματος για τον έλεγχο άσχετων ερεθισμάτων. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές φορές, περιπτώσεις χαμηλής λανθάνουσας αναστολής (low latent inhibition – LLI) σχετίζονται με τη σχιζοφρένεια. Ο ανθρώπινους νους, σε καταστάσεις LLI, λαμβάνοντας ένα μεγάλο όγκο πληροφοριών, επεξεργάζεται τα ήδη γνωστά ερεθίσματα που δέχεται, με τον ίδιο τρόπο που θα έκανε σε ένα καινούργιο ερέθισμα. Επομένως, έρευνες έχουν δείξει ότι περιπτώσεις χαμηλής λανθάνουσας αναστολής σχετίζονται συχνά, αφενός με υψηλά δημιουργικά επιτεύγματα και αφετέρου με περιπτώσεις ψύχωσης και ψυχικών διαταραχών.
Τη λεπτή γραμμή διαχωρισμού, που αποτελεί σύνορο ανάμεσα σε αυτές τις δύο εκβάσεις της LLI, συνιστά ο δείκτης νοημοσύνης ή αλλιώς το περίφημο IQ. Ας εξετάσουμε πιο αναλυτικά τις τέσσερις περιπτώσεις με βάση αυτούς τους δύο παράγοντες:
- Χαμηλός δείκτη νοημοσύνης και υψηλή λανθάνουσα αναστολή: Ένας τέτοιος άνθρωπος κατέχει χαμηλή προδιάθεση για την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών.
- Υψηλή λανθάνουσα αναστολή και υψηλός δείκτη νοημοσύνης: Σε αυτήν την περίπτωση, κάποιος χαρακτηρίζεται ως έξυπνος, αλλά χωρίς έντονες δημιουργικές τάσεις και μεγαλοφυείς ιδέες.
- Χαμηλός δείκτη νοημοσύνης και χαμηλή λανθάνουσα αναστολή: Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι επιρρεπής σε ψυχικές ασθένειες, όπως η σχιζοφρένεια. Ο ψυχικός κόσμος του ατόμου διαταράσσεται από την πληθώρα πληροφοριών που λαμβάνει και ταυτόχρονα, από την ανικανότητα του εγκεφάλου του να τις φιλτράρει και να τις ταξινομήσει.
- Υψηλός δείκτη νοημοσύνης και χαμηλή λανθάνουσα αναστολή: Σε τέτοιες περιπτώσεις, το άτομο είναι ικανό να παράγει μεγαλοφυείς και πρωτότυπες ιδέες.
Άτομα που ανήκουν στην τελευταία κατηγορία είναι πολύ πιθανό ορισμένες φορές να αδυνατούν να διαχειριστούν με επιτυχία τον τεράστιο όγκο πληροφοριών, παρά τον υψηλό δείκτη νοημοσύνης. Σε αυτό ακριβώς το σημείο κάνουν την εμφάνισή τους διάφορες ψυχικές ασθένειες. Έτσι, η χαμηλή λανθάνουσα αναστολή σε συνδυασμό με το υψηλό IQ είναι οι ένοχοι πίσω από το πέπλο μυστηρίου που καλύπτει την ύπαρξη ψυχικών διαταραχών σε ανθρώπους με έντονες τάσεις δημιουργικότητας και γενικότερα πνευματικής καινοτομίας.
Αδιαμφησβήτητα, αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι περιπτώσεις στις οποίες ψυχικές ασθένειες βαδίζουν πλάι-πλάι με την ιδιοφυία είναι η εξαίρεση στον κανόνα. Επίσης, οι πτυχές που αναλύθηκαν (IQ, λανθάνουσα αναστολή) δεν αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για τη δημιουργικότητα, απλά συμβάλλουν με μεγάλη βαρύτητα. Όπως αποδεικνύεται, το συγκεκριμένο θέμα απαιτεί περαιτέρω έρευνα και πειραματικά αποτελέσματα, καθώς τα δεδομένα που υπάρχουν, μέχρι στιγμής, δεν επαρκούν για την εξαγωγή οριστικών συμπερασμάτων. Είναι άραγε πιθανό, αν ο Νεύτωνας δεν έπασχε από διπολική διαταραχή, η πτώση του μήλου να μην είχε αποτελέσει στιγμή αναλαμπής για τον ίδιο και τότε η έκβαση της ανθρώπινης και επιστημονικής ιστορίας να ήταν, ενδεχομένως, εντελώς διαφορετική;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Low latent inhibition plus high intelligence leads to high creativity?, org. Διαθέσιμο εδώ
- Genetic variation links creativity to psychiatric disorders, nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Creativity and psychopathology: Two sides of the same coin?, nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
