Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
Στην πορεία του χρόνου, πολλά κείμενα έχουν γραφτεί και πολλά λόγια έχουν ειπωθεί για την τύχη, την ευτυχία, την ευημερία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι όλες αυτές οι έννοιες συμπυκνώνονται στο νόημα μιας μόνο λέξης: της ευδαιμονίας. Σήμερα, δε συναντάται συχνά ο συγκεκριμένος όρος και κατ’ επέκταση η αναζήτηση για το περιεχόμενό του. Αντιθέτως, γίνεται έντονη συζήτηση για οικονομική ευμάρεια, για ικανοποίηση υλικών αναγκών και για μία άνετη, φυγόπονη ζωή, με την καταβολή όσο το δυνατόν λιγότερης προσπάθειας. Αυτή, όμως, η απαξίωση για το νόημα της ευδαιμονίας, μήπως, τελικά, συμβάλλει στην ολοένα και μεγαλύτερη απομάκρυνση των ανθρώπων από το μονοπάτι για την εσωτερική τους ολοκλήρωση;
Απαραίτητη, αρχικά, είναι η «γνωριμία» με τον όρο. Ετυμολογικά, η λέξη αποτελείται από το «εὐ, που σημαίνει το καλό και το «δαίμων», τον θεό, δηλαδή το πνεύμα. Κυριολεκτικά, σημαίνει «η εύνοια του θεού», ενώ συνώνυμα αποτελούν η ευπορία, η ευζωία και η αυτοπραγμάτωση. Συνήθως, η λέξη χρησιμοποιείται για να περιγράψει κάποιον που είναι ευτυχισμένος, ευλογημένος από τον θεό ή πλούσιος. Πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί πως ενώ η ευτυχία και η ευδαιμονία θεωρούνται λέξεις νοηματικά συγγενείς, δεν ταυτίζονται απόλυτα μεταξύ τους. Σύμφωνα και με τους αρχαίους Έλληνες, η διαφορά μεταξύ των δύο εννοιών έγκειται στον τρόπο πραγματοποίησής τους. Ενώ η πρώτη, η ευτυχία δηλαδή, είναι αποτέλεσμα ευνοϊκών συνθηκών, η δεύτερη προϋποθέτει εσωτερική προσπάθεια. Με άλλα λόγια, η ευτυχία καθορίζεται από εξωτερικούς παράγοντες, όπως η Μοίρα και η Τύχη, ενώ η ευδαιμονία εξαρτάται αποκλειστικά από τον άνθρωπο.
Ωστόσο, μέσα στην ευδαιμονία κρύβεται και κάτι παραπάνω, ένας αγώνας για ηθική τελείωση και ψυχική ηρεμία, όπως υποστηρίζει ρητά ο Αριστοτέλης. Ως γνωστόν, ο φιλόσοφος, μεταξύ άλλων, είχε μελετήσει διεξοδικά τον όρο, αποδίδοντάς του ένα σαφές περιεχόμενο και διατυπώνοντάς τον τρόπο με τον οποίο κατακτιέται, τελικά, η ευδαιμονία από τον άνθρωπο. Πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει, μάλιστα, η ευδαιμονία στο έργο Ηθικά Νικομάχεια. Σε όλη την έκταση του συγγράμματος, ο Σταγειρίτης αναλύει ενδελεχώς την ανθρώπινη ηθική, δίνοντας έμφαση στις ορθές και ηθικές πράξεις μέσω των οποίων επιδιώκεται η ευδαιμονία. Ο Αριστοτέλης, επίσης, αναφέρει πως η τελευταία είναι το Ύψιστο Αγαθό και ο ανώτερος σκοπός της ανθρώπινης δραστηριότητας, άποψη που συμμερίζονταν, επίσης, ο Πλάτωνας και ο Σωκράτης.
Επιπρόσθετα, κατά τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία δεν αποτελεί κάτι στατικό, αλλά πρόκειται για μία εξελικτική ενέργεια. Αναλυτικότερα, είναι μία ψυχική δραστηριότητα που οδηγείται και καθοδηγείται προς και από την αρετή και μέσω του ενάρετου και φιλοσοφικού βίου, αποβλέπει στην αλήθεια. Ο φιλόσοφος υπογραμμίζει πως ο άνθρωπος είναι συνάμα και πολιτικό και κοινωνικό ον, άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι «εκείνος που δε μπορεί να ζει μέσα στην κοινωνία ή αυτός που δεν έχει ανάγκη από τίποτε δεν έχει θέση στην πόλη, γιατί είναι ή θηρίο ή θεός». Η περίφημη αυτή φράση του φιλοσόφου δίνει μεγάλη βαρύτητα στην αξία της πόλης, του πολίτη και της πολιτικής, ως εργαλεία που βοηθούν τον άνθρωπο να αυτοπραγματωθεί. Κοινό σημείο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη αποτελεί η σκέψη ότι ο άνθρωπος μπορεί να ευτυχήσει πραγματικά μόνο μέσα στα πλαίσια της πόλης, αναλαμβάνοντας τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του ως ενεργός πολίτης. Σαφές γίνεται, επιπλέον, ότι το ατομικό καλό υπάγεται στο συλλογικό κοινό συμφέρον, μέσα από οργανωμένες κοινές δομές με θεμέλιο την οικογένεια, προχωρώντας στο στενό κοινωνικό περιβάλλον, καταλήγοντας στην ύψιστη πολιτική οργάνωση, η οποία δεν είναι άλλη από το κράτος.
Προκειμένου η κοινωνία να εξασφαλίσει τη συνολική ευδαιμονία των πολιτών της, οφείλει να ακολουθεί τη γραμμή της ορθής εκπαίδευσης, εφοδιασμένη με τις αρχές της ηθικής και της δικαιοσύνης. Ο ευδαίμων άνθρωπος κατά το αριστοτελικό πρότυπο ακολουθεί δύο άξονες και ορίζεται: ως αυτόνομη οντότητα μέσω του «θεωρητικού βίου» και του στοχασμού, και ως πολιτική οντότητα με την αρωγή της αλληλεπίδρασης, της φρόνησης και των ηθικών πράξεων κατά τη διάρκεια του πρακτικού του βίου. Στόχοι σε αυτό το σημείο αποτελούν η τελειότητα και η αυτάρκεια, και στο τελικό στάδιο η ευδαιμονία.
Παρά την αναφορά περί τελειότητας της αρετής, δεν πρέπει να γίνει παρανόηση ότι η ευδαιμονία αφορά τους λίγους και «εκλεκτούς». Η ευδαιμονία είναι ένα αγαθό προσιτό σε όλους και μπορεί να γίνει κτήμα του καθενός, με την επιτακτική προϋπόθεση φυσικά να ακολουθήσει πιστά τις παραπάνω οδηγίες. Ακόμη, το ταξίδι προς την κατάκτηση της ευδαιμονίας μπορεί να ξεκινήσει ανά πάσα στιγμή, καθώς δεν επιτυγχάνεται σε ένα ορισμένο χρονικό σημείο στη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Άλλωστε, η πολιτεία είναι αυτή που παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξασφάλιση της ευδαιμονίας των πολιτών της.
Σήμερα, μπορεί να γίνει λόγος για ευδαιμονία και πόσο μάλλον για την κατάκτησή της; Εάν λάβουμε υπόψη τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις, η απάντηση είναι θετική. Η προσπάθεια για μία ζωή ευδαιμονίας ενδείκνυται να ξεκινά από την «εύπλαστη» παιδική ηλικία και τα πρώιμα στάδια κοινωνικοποίησης του ατόμου, καθώς αυτή είναι μία περίοδος κατά την οποία το άτομο διαμορφώνει την προσωπικότητά του. Ακόμη, η αριστοτελική ευδαιμονία είναι μία πράξη σύμφωνη με την αρετή. Άρα, ο ευδαίμων άνθρωπος πρέπει να πράττει σύμφωνα με την τελευταία. Οφείλει να συγκρατεί τα πάθη του και τις ορμές του. Με άλλα λόγια, οφείλει να μη χάνει εύκολα την ψυχραιμία του σε περιόδους συναισθηματικής αστάθειας (λ.χ. λόγω μιας απόρριψης, προσβολής ή άγχους), να μην οργίζεται για ασήμαντους και ευτελείς λόγους και να αυτοσυγκρατείται όταν μπαίνουν στο παιχνίδι οι ηδονές και οι σωματικές απολαύσεις. Να αποφεύγει τα άκρα και τις υπερβολές, ακολουθώντας ένα μέτρο (π.χ. σε θέματα διατροφής ή επαγγελματικής ενασχόλησης).
Τέλος, σε κοινωνικό επίπεδο, οφείλει να αγωνίζεται για την πατρίδα του και να λειτουργεί με άξονα το κοινό καλό, να δείχνει θάρρος εκεί που πρέπει και να εκφράζει τον φόβο του όσο πρέπει (λ.χ. σε φαινόμενα φυλετικής διάκρισης ή κατακρήμνισης θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων). Επίσης, η πολιτική συμμετοχή (λ.χ. μέσω των εκλογών), η τήρηση των νόμων και η υιοθέτηση των ηθικών αξιών που θα διέπουν τις πράξεις και τη σκέψη τους, σε συνδυασμό με τον στοχασμό για βαθύτερα νοήματα, αποτελούν τα συστατικά στοιχεία για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Φυσικά, δεν πρόκειται για μία εύκολη διαδικασία, καθώς προϋποθέτει πολύ χρόνο, πράγμα περιορισμένο και πολύτιμο στις μέρες μας, και συνεχή διανοητική και πνευματική ενασχόληση, αλλά αξίζει να το προσπαθήσουμε, εάν επιθυμούμε να φτάσουμε στην αυτοπραγμάτωσή μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ευδαιμονία, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μ.Ζ. Κοπιδάκης, Ε. Πατρικίου, Δ. Λυπουρλής, Δ. Μωραΐτου, Αρχαία ελληνικά, φιλοσοφικός λόγος, Εκδόσεις Διόφαντος
- Β. Μπετσάκος (2022), Ο πολιτικός λόγος των αρχαίων Ελλήνων, Εκδόσεις Πατάκης
- Κ. Β. Μακροπούλου (Ιούνιος 2013), Η έννοια της ευδαιμονίας στον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη, μεταπτυχιακή εργασία
- Β. Σκαλίδου (2007), Πράξη και ευδαιμονία στα Ηθικά Νικομάχεια, μεταπτυχιακή εργασία
