Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Η χριστιανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης, την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, δεν είναι η πολυπληθέστερη, αλλά είναι πληθυσμιακά σταθερή μέχρι την απελευθέρωση της πόλης. Φυσικά σε αυτή δεν εντάσσονται μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι υπόλοιποι χριστιανοί της πόλης. Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, η χριστιανική κοινότητα ήταν περίπου όση και η μουσουλμανική, αλλά στη συνέχεια αποτελούσε περίπου το 30% του πληθυσμού της πόλης. Μαζί με την εβραϊκή κοινότητα, οι χριστιανοί είναι αυτοί που κατευθύνουν την οικονομική ζωή της πόλης, έχοντας παράλληλα διείσδυση και στον κρατικό μηχανισμό, αποκτώντας γη και κεφάλαια, με κύριο επάγγελμά τους το εμπόριο.
Κατά τα πρώτα χρόνια οι Έλληνες έμεναν δίπλα δίπλα, με τους μουσουλμάνους, με τις συνοικίες να αρχίζουν να χωρίζονται αργότερα πιο ξεκάθαρα. Τα πρώτα χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης, το ελληνικό στοιχείο ήταν ιδιαιτέρως πτωχό, λόγω της καταστροφής που προηγήθηκε. Οι Έλληνες μεταξύ τους συνήθιζαν να συναντιούνται κυρίως στο κοινοτικό συμβούλιο και στις εκκλησίες, προσπαθώντας να λύσουν τα προβλήματά τους.
Η χριστιανική κοινότητα διαιρούταν σε μικρότερες ομάδες, οι οποίες οργανώνονταν κατά συνοικίες, με την οργάνωση να γίνεται ανάλογα με τον τόπο προέλευσης των μελών τους. Οι ελληνικές συνοικίες κατά την οθωμανική περίοδο ήταν δέκα. Βρίσκονταν στις περιοχές του ιπποδρομίου, του Άγιου Μηνά, της Αγίας Πελαγίας, στην Ομφαλού, στον Άγιο Δημήτριο, στην Καταφυγή, στην Αχειροποίητο, στην Ασωμάτων και στου Μαύρου Κάλη. Πολλές από αυτές τις κοινότητες στα επόμενα χρόνια είτε θα αλλάξουν όνομα, είτε θα αλλάξει η πληθυσμιακή τους ταυτότητα και θα γίνουν μουσουλμανικές ή εβραϊκές.
Από στατιστικές καταγραφές γνωρίζουμε ότι το 1520 υπήρξαν στη Θεσσαλονίκη 1.224 ελληνικές οικογένειες, 93 άγαμοι και 454 χήρες και χήροι. Επίσης, το 1821 διαβιούσαν τρεις διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων εντός της ελληνικής κοινότητας, με την κάθε κατηγορία να έχει και διαφορετική φορολογική κλίμακα. Υπήρχαν, λοιπόν, 1.600 εύποροι, 2.500 μεσαίοι και 2.000 φτωχοί κάτοικοι. Την ίδια εποχή, ο προϋπολογισμός της χριστιανικής κοινότητας δεν είναι μεγάλος και υπολογίζεται στα 100.000 χρυσά φράγκα, το 1870. Η κοινότητα διέθετε πολλά σχολεία, εκκλησίες και αρκετά σωματεία πολιτικά, κοινωφελή και επαγγελματικά.
Αν και σε γενικές γραμμές η διακυβέρνηση της πόλης άνηκε στους Οθωμανούς, υπήρχαν Έλληνες που περιπολούσαν τα τείχη τη νύχτα. Αυτοί ήταν κυρίως ντόπιοι βοσκοί που για τις υπηρεσίες τους αμείβονταν με φοροαπαλλαγές. Ταυτόχρονα, η χριστιανική κοινότητα ήταν υπεύθυνη για τη συντήρηση και την επάνδρωση του παραθαλασσίου τείχους και των πύργων. Σήμερα μας είναι γνωστά μερικά ονόματα, από τις πιο επιφανείς οικογένειες της ελληνικής κοινότητας, όπως οι Αργυρόπουλοι, Καριπήδες και Παπαγεωργίου.
Λίγο πριν την απελευθέρωση της πόλης, η Θεσσαλονίκη ήταν πολύ κοντά στο να αποκτήσει Έλληνα δήμαρχο, όταν ο βέης διόρισε ως δήμαρχο τον Χονδρόδημο, ο οποίος τελικά δεν αποδέχθηκε τη θέση. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες κοινότητες στις οποίες η δημοσιονομική και η θρησκευτική εξουσία είναι χωριστές, στη χριστιανική κοινότητα ταυτίζονταν, βλάπτοντας κατά κάποιον τρόπο τις σχέσεις του κλήρου και του ποιμνίου. Για παράδειγμα, υπήρχε η υποχρέωση της εκκλησίας να λειτουργεί ως φοροεισπράκτορας απέναντι στους χριστιανούς, καθώς κάθε χρόνο οι πατριάρχες πλήρωναν ετήσιο φόρο στην Υψηλή Πύλη.
Οι Έλληνες έμποροι της μακεδονικής πρωτεύουσας ευνοήθηκαν αρχικά από τον «Επταετή Πόλεμο» και στη συνέχεια από τον «Αμερικανικό Πόλεμο» και τον «Ρωσοτουρκικό Πόλεμο». Το 1774 αποτελεί σημαντική χρονιά, καθώς με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, οι Έλληνες έμποροι θα αντικαταστήσουν τους Εβραίους. Ως αποτέλεσμα, ο ελληνικός πληθυσμός αρχίζει να αποκτά πλούτο και κύρος στην κοινωνική ζωή της Θεσσαλονίκης. Πολλά μέλη της χριστιανικής κοινότητας θα αρχίσουν τότε να μετακομίζουν σε καλυτέρα σπίτια που ανήκαν παλαιότερα σε Τούρκους. Αυτό θα οδηγήσει σε έντονες αντιδράσεις, καθώς πολλοί μουσουλμάνοι υποστήριζαν ότι είναι ενάντια στον ιερό νομό οι χριστιανοί να ζούνε σε καλύτερα σπίτια από τους μωαμεθανούς.
Οι ελληνικές κοινότητες της Θεσσαλονίκης, όπως και γενικότερα οι χριστιανοί της πόλης, θα συσπειρωθούν γύρω από το οικουμενικό πατριαρχείο. Ύστερα από τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ θα καταφέρουν να τους παραχωρηθεί η ισοτιμία με τους μουσουλμάνους. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές θα δώσουν ακόμα μεγαλύτερες δυνατότητες στη χριστιανική κοινότητα για περισσότερο ενεργή συμμετοχή στη ζωή της πόλης και στις οικονομικές δραστηριότατες.
Αν και οι μεταρρυθμίσεις αυτές ήταν γεγονός, οι πατροπαράδοτοι θεσμοί δεν έχασαν την ισχύ τους. Έτσι, λοιπόν, οι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης πολύ σπάνια μπορούσαν να βρουν το δίκιο τους απέναντι στους μουσουλμάνους σε ποινικές υποθέσεις, με τους φόνους και τις ληστείες συχνά να μένουν ατιμώρητα. Ακόμα, οι φόροι συνέχιζαν να είναι άνισοι για πολύ καιρό, ενώ και οι διορισμοί χριστιανών στον κρατικό μηχανισμό σπάνιοι. Όσον αφορά την οργάνωση, οι μεταρρυθμίσεις δεν αλλάξαν τον τρόπο που ήταν οργανωμένοι οι χριστιανοί. Όπως και πριν, υπήρχε η επιτροπή επισκόπων που ρύθμιζε τις υποθέσεις της εκκλησίας και ένα μικτό κληρωτό λαϊκό συμβούλιο που ασχολούταν με τα θρησκευτικά ζητήματα. Ο μητροπολίτης προέδρευε και στα δυο και ήταν υπεύθυνος μόνο έναντι του πατριαρχείου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βακαλόπουλος, Απόστολος Ε. (1983), Ιστορία της Θεσσαλονίκης, 315 π.Χ.-1983, Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη.
- Βακαλόπουλος, Κωσταντίνος Απ. (1976), Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης 1796-1840: (σύμφωνα με ανέκδοτες εκθέσεις Ευρωπαίων προξένων), τμ. 16, Θεσσαλονίκη: Μακεδονικά.
- Βασδραβέλλης, Ιωάννης Κ. (1952), Ιστορικά αρχεία Μακεδονίας, Α’ Αρχείον Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
- Δημητριάδης, Βασίλης (2008), Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, 1430-1912, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
- Ζαφείρης, Χρίστος (2014), Θεσσαλονίκη, Η παρουσία των απόντων, η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμενίων και Σλάβων, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
- Mazower, Mark (2006), Θεσσαλονίκη, Πόλη των φαντασμάτων, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
