Του Θεόδωρου Δημούδη,
Τα συναισθήματα αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και κύριους ρυθμιστές της προσωπικής και κοινωνικής μας ζωής. Είναι αλήθεια πως η ποιότητα της ζωής μας συνυφαίνεται με την ποιότητα των συναισθημάτων μας. Συνιστούν τη βάση για τη δημιουργία των αναμνήσεων, των γνώσεων, των επιθυμιών αλλά και όλου του τρόπου σκέψεως που εξελικτικά βοήθησε τον άνθρωπο να επιβιώσει. Η μεγάλη αυτή επιρροή τους, λοιπόν, στο άτομο και την κοινωνία οδήγησε τους επιστήμονες να ερευνήσουν το νευροβιολογικό τους υπόβαθρο, καθώς και τον ρόλο των περιοχών του εγκεφάλου στα πλαίσια της συναισθηματικής επεξεργασίας.
Τι είναι τα συναισθήματα;
Οι προσπάθειες διατύπωσης ενός ορισμού για την έννοια του «συναισθήματος» αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες, καθώς η περιγραφή των συναισθημάτων διαφέρει από άτομο σε άτομο λόγω διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς τον ορισμό. Ωστόσο, ως συναίσθημα (emotion) θα μπορούσε να περιγραφεί μια εμπειρία ή ένα βίωμα σε απόκριση εσωτερικών ή εξωτερικών ερεθισμάτων που εκφράζεται με φυσιολογικές, ψυχολογικές και κινητικές αντιδράσεις.
Τα συναισθήματα κατατάσσονται σε πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή. Ως πρωτογενή χαρακτηρίζονται οι ταχείες βραχυπρόθεσμες αντιδράσεις που διαμορφώνονται κυρίως στο μεταιχμιακό δίκτυο. Σε αυτά περιλαμβάνονται βασικά συγκινησιακά αισθήματα όπως η χαρά, η λύπη, ο φόβος, ο θυμός, η έκπληξη, καθώς και ομοιοστατικές ενορμήσεις όπως η πείνα και η δίψα, αλλά και αισθητηριακές επιδράσεις, όπως ο πόνος, η γεύση και η αηδία. Από την άλλη, τα δευτερογενή συναισθήματα αφορούν ένα πιο περίπλοκο σύστημα συναισθημάτων τα οποία παράγονται αναφορικά με προγενέστερες μνήμες και εμπειρίες. Σε αυτά συγκαταλέγονται η συνειρμική μάθηση και η συναισθηματική συνήθεια.
Επίσης, τα δευτερογενή συναισθήματα προκύπτουν από τη σύνθεση δύο ή περισσότερων πρωτογενών συναισθημάτων. Για παράδειγμα, η ζήλια αποτελείται συνήθως από θυμό + φόβο, ενώ η ενοχή από χαρά + φόβο + θυμό. Ενώ τα πρωτογενή συναισθήματα είναι μόλις κάτω από 10, οι συνδυασμοί που μπορεί να προκύψουν από τη σύνθεση αυτών για την παραγωγή των λεγόμενων δευτερογενών είναι πολυάριθμοι. Τέλος, τα τριτογενή χαρακτηρίζονται από ανώτερες γνωστικές λειτουργίες που πραγματοποιούνται εντός των φλοιωδών περιοχών, συμπεριλαμβανομένου του μετωπιαίου λοβού. Τέτοιες λειτουργίες είναι η ελεύθερη βούληση, ο προγραμματισμός και η συναισθηματική ρύθμιση. Με άλλα λόγια δηλαδή, οι τριτογενείς διεργασίες ενσωματώνονται συνεχώς στις δευτερογενείς και αγγίζουν ένα επίπεδο ωριμότητας για καλύτερη πρόβλεψη ζητημάτων επιβίωσης, εγκαθιδρύοντας έτσι τον γνωστικό έλεγχο του συναισθήματος.
Περιοχές του εγκεφάλου στη συναισθηματική εμπειρία
Δεδομένου ότι τα συναισθήματα είναι συνειδητές εμπειρίες, υπάρχει ένα γνωστικό στοιχείο σε αυτά, δηλαδή ένα στοιχείο το οποίο θα έχει σχέση με τον φλοιό των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Οι εγκεφαλικές δομές που εμπλέκονται στις διαδικασίες δημιουργίας, έκφρασης και ελέγχου του συναισθήματος είναι ο μετωπιαίος φλοιός, το προσαγώγιο, ο θάλαμος, η αμυγδαλή και ο ιππόκαμπος.
Προσαγώγιο: Ο φλοιός του προσαγωγίου λαμβάνει εισερχόμενες πληροφορίες από τον θάλαμο και τον νεοφλοιό. Σχετίζεται με την προσοχή, τις λειτουργίες της μνήμης, τα κίνητρα και την αντίληψη του πόνου.
Αμυγδαλή: Οι λειτουργίες της αμυγδαλής αφορούν διεργασίες σχετικές με τον φόβο, την παραγωγή αρνητικών συναισθημάτων, αλλά και την ανάκτηση της συναισθηματικής μνήμης. Οι μνήμες συναισθηματικού περιεχομένου συσσωρεύονται στην κεντρική περιοχή της αμυγδαλής και σχετίζονται με ποικίλες συναισθηματικές διαταραχές όπως φοβίες σε αεροπλάνα, φίδια, κατσαρίδες κ.λπ.
Προμετωπιαίος φλοιός: Σχετίζεται με ανώτερες ιεραρχικές γνωστικές λειτουργίες. Διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον γνωστικό έλεγχο, στην επίλυση προβλημάτων, καθώς και στην επεξεργασία συναισθηματικών καταστάσεων.
Ιππόκαμπος: Εμπλέκεται σε πάρα πολλές λειτουργίες, κυρίως σε όσες σχετίζονται με τη βιωματική μάθηση. Επιπλέον, συγκεντρώνει και αναλύει αλληλοσχετιζόμενες αισθητικές πληροφορίες που εισέρχονται από γειτονικές φλοιικές περιοχές. Ταξινομεί τα γεγονότα ανάλογα με τη σημαντικότητά τους και τη χρονική περίοδο που έλαβαν χώρα.
Υποθάλαμος: Ενσωματώνει εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα προκειμένου να σχηματιστούν ανάλογες συναισθηματικές καταστάσεις. Παίζει, δηλαδή, κυρίαρχο ρόλο στη ρύθμιση των συναισθημάτων και των σωματικών λειτουργιών που σχετίζονται με αυτά. Ακόμα, εκλύονται από εκεί ορμόνες/νευροδιαβιβαστές που επηρεάζουν άμεσα την υπόφυση, η οποία με τη σειρά της επηρεάζει τους ενδοκρινείς αδένες. Ένα τέτοιο σύστημα, που επηρεάζει κυρίως τα αρνητικά συναισθήματα του φόβου και του «παγώματος» που προκαλεί σωματικά, είναι το σύστημα υποθαλάμου–υπόφυσης–επινεφριδίων.
Αποκρίσεις στα συναισθήματα
Ταυτόχρονα, τα συναισθήματα συνοδεύονται από αποκρίσεις του αυτόνομου νευρικού, του ενδοκρινικού και του κινητικού συστήματος. Οι περιφερικές αυτές αποκρίσεις χρησιμεύουν στην προετοιμασία του σώματος για δράση και κάνουν γνωστές τις συναισθηματικές καταστάσεις μας σε άλλα άτομα. Όταν τρομάζουμε, για παράδειγμα, αυξάνεται ο καρδιακός ρυθμός, ο ρυθμός της αναπνοής, ενώ παρατηρείται τάση των μυών και εφίδρωση. Επομένως, το συναίσθημα όχι μόνο αντιπροσωπεύεται από τον φλοιό, αλλά και οι υποφλοιικές δομές ρυθμίζουν τη δραστηριότητα άλλων συστημάτων με βάση αυτό.
Οι περισσότερες φυσιολογικές μεταβολές, οι οποίες συνοδεύουν τις συναισθηματικές καταστάσεις, προκαλούνται από το αυτόνομο νευρικό σύστημα. Με βάση τις λειτουργίες του– έλεγχος λείων μυών, καρδιακού μυός, εξωκρινών αδένων– ρυθμίζει τη συναισθηματική συμπεριφορά στην ανάπαυση και σε κατάσταση ανάγκης. Για μεγαλύτερη ταχύτητα αντίδρασης στο εξωτερικό περιβάλλον, όπως π.χ. στον φόβο, ο υποθάλαμος και το συμπαθητικό νευρικό σύστημα (μέρος του αυτόνομου) προκαλούν αύξηση της συμπαθητικής επίδρασης στην καρδιά, στους ιδρωτοποιούς αδένες, καθώς και στους μύες των οφθαλμών. Έτσι, ο αυξημένος κατά λεπτό όγκος αίματος, η μεταβολή της θερμοκρασίας και η μύση επιτρέπουν ταχείες αντιδράσεις σε ενοχλητικές συνθήκες.
Το ενδοκρινικό σύστημα αποκρίνεται επίσης στις συναισθηματικές καταστάσεις. Αυτό γίνεται είτε με την έκκριση νευροενδοκρινικών προϊόντων στη γενική κυκλοφορία του αίματος από την υπόφυση, είτε με την έκκριση ρυθμιστικών ορμονών στο τοπικό πυλαίο πλέγμα. Κάποιες από τις ορμόνες που σχετίζονται με διάφορες προσαρμοστικές συμπεριφορές είναι:
Αδρεναλίνη: Εκκρίνεται κατά τη διάρκεια αγχογόνων, συναρπαστικών καταστάσεων. Η αδρεναλίνη αυξάνει τον καρδιακό ρυθμό και τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο και τους μύες, επιτρέποντας στο σώμα να αποκριθεί ταχέως στα ερεθίσματα που δέχεται.
Κορτιζόλη: Η κορτιζόλη εκκρίνεται καθόλη τη διάρκεια της ημέρας- είναι πολύ υψηλή το πρωί και πέφτει το βράδυ. Όταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με ένα στρεσογόνο γεγονός, το σώμα του απελευθερώνει υψηλά επίπεδα κορτιζόλης για να αποτρέψει τη φλεγμονή και να αυξήσει τα αποθέματα γλυκόζης στο αίμα.
Ντοπαμίνη: Απελευθερώνεται στο σώμα όταν ο εγκέφαλος αισθανθεί την επιβράβευση. Συμβάλλει στην αίσθηση της ευχαρίστησης, παίζει σημαντικό ρόλο στη μάθηση και στην προσοχή.
Ωκυτοκκίνη: Παράγεται από τον υποθάλαμο και απελευθερώνεται από την υπόφυση. Είναι γνωστή ως η ορμόνη της αγάπης και παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνικοποίηση, στις ρομαντικές σχέσεις και στον δεσμό γονιού και παιδιού. Απελευθερώνεται κατά τη διάρκεια της σωματικής επαφής, της σεξουαλικής διέγερσης, του τοκετού και του θηλασμού.
Συμπερασματικά, τα συναισθήματα είναι μείζονος σημασίας τόσο για την ποιότητα της ζωής μας, όσο και για τη διάρκειά της, καθώς μέσω των εγκεφαλικών δομών ρυθμίζουν τη συμπεριφορά μας ανάλογα με το εξωτερικό και εσωτερικό περιβάλλον και συμβάλλουν στην προσαρμογή μας. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τις γνώσεις, τις εμπειρίες και τα βιώματά μας σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο συνειδητός έλεγχός τους να πηγάζει από αυτά. Είναι πλέον σημαντικό να προσέχουμε περισσότερο τη φύση των συναισθημάτων που νιώθουμε και να επιδιώκουμε δραστηριότητες και συναναστροφές που να μας γεμίζουν με θετικά συναισθήματα. Γιατί όσο το άτομο διακατέχεται από θετικά συναισθήματα, τόσο βρίσκεται σε συναισθηματική ισορροπία. Γεγονός που αντικατοπτρίζεται στη συμπεριφορά και στον εγκέφαλό του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ERIC R. KANDEL, JAMES H. SCHWARTZ, THOMAS M.JESSEL, Νευροεπιστήμη και συμπεριφορά, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020
- Χριστογεώργου Μαρία, Το νευροβιολογικό υπόβαθρο των συναισθημάτων και η επίδρασή τους στη μάθηση και τη μνήμη, Μεταπτυχιακές διπλωματικές εργασίες – Παιδαγωγική μέσω Καινοτόμων Τεχνολογιών και Βιοϊατρικών Προσεγγίσεων. Διαθέσιμο εδώ
- Ορμόνες και Ψυχολογία, mariaprokopiou.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Πως κατηγοριοποιούνται τα συναισθήματα;, pshycologynow.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Συναίσθημα, Εγκέφαλος και Συναισθηματική ρύθμιση. Όταν η Νευροεπιστήμη των συναισθημάτων συναντά την Ψυχοθεραπεία, pshycoplasis.gr. Διαθέσιμο εδώ
