Της Φωτεινής Καρρά,
Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος, διατεινόταν ο Σαρτρ. Η θέση αυτή καταδεικνύει εναργέστερα ότι ο σύγχρονος υπήκοος της καταναλωτικής μανίας είναι δέσμιος της ύλης, του χρήματος, των προλήψεων και των προκαταλήψεων, καθώς και άθυρμα των θελημάτων των πολιτικών ταγών της εκάστοτε χώρας, ανάγοντας την ελευθερία του στη σφαίρα ουτοπίας.
Ελευθερία για έναν άνθρωπο είναι η δυνατότητα – το προνόμιο να δρα κατά τη δική του βούληση, χωρίς περιορισμούς και εξαναγκασμούς. Ανήκει στα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, και η καταπάτησή του αποτελεί παραβίαση του Συντάγματος.
Ο όρος «ελευθερία» έχει χρησιμοποιηθεί από διαφορετικούς ανθρώπους και μέσα σε διαφορετικές κοινωνίες και κοινωνικές συνθήκες, με σκοπό περιγράψει αρκετά διαφορετικές μεταξύ τους καταστάσεις, που όλες έχουν έναν κοινό παρονομαστή όσον αφορά το προσωπικό κυρίως επίπεδο.
Καθώς μιλήσαμε για περιορισμούς και εξαναγκασμούς, θα ήταν ωφέλιμο να κάνουμε μία διάκριση μεταξύ των ελευθεριών όσον αφορά το προσωπικό επίπεδο σε «Ελευθερίες του ατόμου για να» και «Ελευθερίες του ατόμου να μην». Αν διαχωρίζαμε αυτές τις δύο κατηγορίες, η απόλυτη ελευθερία σε προσωπικό επίπεδο θα ήταν χωρισμένη στις εξής δύο υποκατηγορίες:
1) Την ελευθερία του ατόμου για να κάνει τα πάντα, άρα χωρίς κανέναν περιορισμό και
2) Την ελευθερία του ατόμου να μην κάνει τίποτα, άρα χωρίς κανέναν εξαναγκασμό.
Αυτά, όμως, ισχύουν στο προσωπικό επίπεδο, καθώς ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό [Αριστοτέλης], και επομένως, οι ορισμοί αυτοί υστερούν για να ορίσουν την έννοια «ελευθερία» σε συλλογικό επίπεδο.
Σε συλλογικό επίπεδο, λοιπόν, διαθέτουμε μία τεράστια ποικιλία διαφορετικών και εχθρικών πολλές φορές μεταξύ τους γνωμών και ορισμών για την «ελευθερία». Αν υποθέταμε ότι η κοινωνία είναι απλώς ένα άθροισμα προσώπων, ατόμων ή ιδιωτών (κάτι που ενστερνίζονται οι οπαδοί του φιλελευθερισμού), τότε θα μπορούσε να τεθεί σε ισχύ και το κλασικό ρητό: «Η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου». Αν, όμως, αναφερθούμε στην πολυδιάστατη έννοια της κοινωνίας, οφείλουμε να μιλήσουμε και για συλλογική συνείδηση και άρα για τη δυνατότητα των κοινωνιών για αυτοθέσμιση και να αποφασίζουν μέσα από συλλογικές διαδικασίες.
Εκεί, το γνωμικό «Η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου», κρύβει μέσα του την πυρηνικά αστική αντίληψη ότι το άτομο είναι μια αυτόνομη προσωπικότητα, που αγωνίζεται για το προσωπικό του συμφέρον, το οποίο έχει ως θεμέλιο την ιδιωτική ιδιοκτησία. Τα άτομα, συνεπώς, θεωρούνται ξένα, αν όχι εχθρικά μεταξύ τους, σε έναν ανταγωνιστικό κόσμο, όπου η έννοια του κοινού συμφέροντος είναι κίβδηλη. Έτσι, όμως, το άτομο μένει μετέωρο και διαρρηγνύονται οι διαπροσωπικές του σχέσεις, με αποτέλεσμα να αποξενώνεται σε ακραίο βαθμό.
Η έννοια της ελευθερίας δεn μπορεί να νοηθεί έξω από το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, καθώς μέσω αυτών αναδύεται κυρίως ο ορισμός της. Άρα, η «ελευθερία» του ατόμου που μάχεται για το ατομικό του συμφέρον συνεπάγεται την άρνηση μιας ουσιαστικής θετικής ελευθερίας θεμελιωμένης στο κοινό συμφέρον και στη συλλογική προσπάθεια. Είναι χρήσιμο να τονιστεί, επίσης, ο ορισμός του ντετερμινισμού, ως αδιάσπαστο κομμάτι της ελεύθερης βούλησης.
Ο ντετερμινισμός, ή αλλιώς αιτιοκρατία, είναι η άποψη ότι αυτό πού συμβαίνει δεν θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά. Η έννοια, λοιπόν, της αιτιοκρατίας, στην απόλυτη εκδοχή της είναι ασυμβίβαστη με την ελεύθερη βούληση. Δεν έχουμε την ελευθερία να αλλάξουμε αυτό που έχει ήδη καθοριστεί από τις συνθήκες του παρελθόντος ή της ιστορίας. Μιλώντας για την ελεύθερη βούληση, αναφερόμαστε πάντα σε ανθρώπινα όντα και κατά συνέπεια κοινωνικά.
Ο ντετερμινισμός δέχεται ότι κάποιος θα είχε πράξει διαφορετικά από αυτό που πραγματικά έκανε, αν ο κόσμος ήταν διαφορετικός πριν κάποιος αποφασίσει να πράξει κάτι. Προκειμένου, λοιπόν, να ορίσουμε μια έννοια της ελευθερίας που να είναι συμβατή με μια ντετερμινιστική θεώρηση του κόσμου, θα πρέπει να θέσουμε το ερώτημα ποιο μέρος αυτής της ελευθερίας είναι πραγματικά δικό μας. Μπορεί να νομίζουμε ότι είμαστε ελεύθεροι να σκεπτόμαστε και να πράττουμε όπως επιθυμούμε, αλλά αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένα προϊόν ψυχολογικής χειραγώγησης και ιδεολογικής πλάνης.
Αν ακολουθήσει κανείς τα μονοπάτια της ιστορίας του ανθρώπου, καταλήγει στο συμπέρασμα πως η έννοια της ελευθερίας έχει απασχολήσει αρκετά το κοινωνικό γίγνεσθαι με τις απόψεις να ποικίλλουν ανά τους αιώνες, έχοντας όμως ως επιστέγασμα τη θεώρηση ότι η ελευθερία ανήκει στην προσωπική βούληση του ανθρώπου, χωρίς δεσμεύσεις και επιρροές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Τι είναι η ελευθερία – Υπάρχει ένας σαφής ορισμός?, athens.indymedia.com, διαθέσιμο εδώ
