Του Γιουλιάν Πραπανίκου,
Στη σύγχρονη εποχή, όπου το διαδίκτυο κυριαρχεί στη ζωή των ανθρώπων, καθημερινά διαπιστώνουμε την ύπαρξη διαφόρων –άγνωστων στον μέσο άνθρωπο– κρατών. Πλην των γνωστών χωρών, όπως η Γαλλία, η Γερμανία κ.λπ., υπάρχουν και διάφορες άλλες περιοχές στον πλανήτη, οι οποίες βρίσκονται μακριά μας. Εύλογα, λοιπόν, γεννάται το ερώτημα, πώς μία οντότητα μπορεί να χαρακτηριστεί ως κράτος; Αποκτά αυτήν την ιδιότητα από τη στιγμή που θα ανακαλυφθεί; Απαντήσεις στα ζητήματα αυτά δίνει το Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο (ΔΔΔ).
Αρχικά, για να χαρακτηριστεί μία οντότητα ως κράτος, απαιτείται να συντρέχουν –σωρευτικά– οι εξής προϋποθέσεις: α) να αποτελείται από ένα σχετικά προσδιορισμένο έδαφος, β) στο έδαφος αυτό να κατοικεί πληθυσμός και γ) ο πληθυσμός αυτός να υπόκειται σε μία αυθύπαρκτη και αποτελεσματική πολιτική εξουσία. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν και τον ορισμό του κράτους, όπως διατυπώθηκε από τη Διαιτητική Επιτροπή στην πρώτη της γνωμοδότηση για την πρώην Γιουγκοσλαβία. Σε περίπτωση που έστω και ένα από τα προαναφερθέντα στοιχεία απουσιάζει, τότε δεν μπορεί η οντότητα να χαρακτηριστεί ως κράτος.
Όσον αφορά την εδαφική επικράτεια, αυτή αποτελεί το βασικό θεμέλιο, μέσα στο οποίο βασίζεται και αναπτύσσεται το κράτος. Δηλαδή, δεν μπορεί να νοηθεί η ύπαρξή του χωρίς μία γεωγραφική περίμετρο, περισσότερο ή λιγότερο καθορισμένη. Το έδαφος αποτελείται από δύο κύριες συνιστώσες, που αφορούν όλα τα κράτη, το χερσαίο έδαφος και τον εναέριο χώρο. Σε αυτές, προστίθεται και μία τρίτη πτυχή, η θαλάσσια περιοχή, η οποία, ωστόσο, αφορά μόνες τις περιοχές που διαθέτουν ακτές. Το στερεό/ηπειρωτικό στοιχείο αποτελεί το σημαντικότερο κομμάτι της εδαφικής επικράτειας. Περιλαμβάνει το έδαφος, το υπέδαφος, καθώς και τα εσωτερικά ύδατα, δηλαδή ποτάμια και λίμνες, που βρίσκονται εντός των συνόρων. Η έκταση της επικράτειας δεν διαδραματίζει κάποιο καθοριστικό ρόλο για την απόκτηση του τίτλου «κράτος». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα λεγόμενα κρατίδια. Το Nauru, που βρίσκεται στη Μικρονησία, στον Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό, καταλαμβάνει 21 τετραγωνικά χιλιόμετρα με 13.000 πληθυσμό και αποτελεί το μικρότερο κράτος στον κόσμο. Από νομικής απόψεως, βέβαια, η μικρή αυτή έκταση θέτει το θέμα του κατά πόσο δύναται να συμμετέχει ως πλήρες μέλος στους διεθνείς οργανισμούς.
Στην περίπτωση του θαλάσσιου χώρου –μέρος όπου το υπό δημιουργία κράτος ασκεί άμεση κυριαρχία– περιλαμβάνονται τα τμήματα της θάλασσας, που πρόσκεινται στις ακτές τους. Σύμφωνα με τη σύμβαση του Montego Bay για το Δίκαιο της Θάλασσας και ειδικότερα το άρθ. 2 παρ. 1 αναφέρεται ότι: «Η κυριαρχία του παράκτιου κράτους εκτείνεται πέρα από την ηπειρωτική του επικράτεια και τα εσωτερικά του ύδατα και, στην περίπτωση αρχιπελαγικού κράτους, πέρα από τα αρχιπελαγικά του ύδατα, στην προκείμενη θαλάσσια ζώνη, που ορίζεται ως χωρική θάλασσα». Το εύρος αυτής, σύμφωνα με το αρθ. 3, δεν υπερβαίνει τα 12 ναυτικά μίλια. Στη συνέχεια, ακολουθεί η συνορεύουσα ζώνη (άρθ. 33), στην οποία το παράκτιο κράτος εμποδίζει την παραβίαση τελωνιακών, δημοσιονομικών, μεταναστευτικών ή υγειονομικών του νόμων και κανονισμών, ενώ η έκτασή της δεν δύναται να υπερβαίνει τα 24 ναυτικά μίλια. Έπεται αυτής, η αποκλειστική οικονομική ζώνη (Α0Ζ), άρθ. 55 επ., όπου το παράκτιο κράτος ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα, όχι πλήρη κυριαρχία, όσον αφορά την εξερεύνηση, εκμετάλλευση, διατήρηση και διαχείριση των θαλάσσιων πόρων, ενώ ανάλογα κυριαρχικά δικαιώματα χαρακτηρίζουν και το νομικό καθεστώς της υφαλοκρηπίδας (άρθ. 76), που έχει εύρος μέχρι τα 200 ναυτικά μίλια από τις ακτές.
Τέλος, αναφορικά με τον εναέριο χώρο, πρόκειται για το ατμοσφαιρικό τμήμα που βρίσκεται πάνω από το χερσαίο και θαλάσσιο τμήμα του κράτους. Η έκτασή του δεν αναφέρεται στο ΔΔΔ. Εξαίρεση αποτελεί η περίπτωση της Ελλάδας, όπου, ενώ το εύρος της χωρικής της θάλασσας στο Αιγαίο φτάνει τα 6 ναυτικά μίλια, ο εναέριος χώρος της πάνω από τη χωρική θάλασσα φτάνει τα 10 ναυτικά μίλια. Το θέμα αυτό έχει προκαλέσει αρκετές εντάσεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, με την Τουρκία να υποστηρίζει ότι η Ελλάδα με δόλιο τρόπο προσπαθεί με τη διεύρυνση του εναέριου χώρου να διευρύνει και τη χωρική της θάλασσα. Η Ελλάδα εκφράζει τον αντίλογο, ότι εφόσον το Δίκαιο της Θάλασσας της επιτρέπει να διευρύνει την αιγιαλίτιδα της ζώνη έως τα 12 ναυτικά μίλια, δεν ανακύπτει κάποιο πρόβλημα ως προς την αναντιστοιχία του εναέριου με τον θαλάσσιο χώρο, εφόσον, βέβαια, ο πρώτος δεν ξεπερνά το εύρος των 12 ναυτικών μιλίων. Η Τουρκία, πάντως, έχει δηλώσει, ήδη από τις 8/6/1995, ότι εάν η Ελλάδα διευρύνει την πλήρη κυριαρχία της στο Αιγαίο, δηλαδή διευρύνει τη χωρική της θάλασσα στα 12 ναυτικά μίλια, αυτό θα θεωρηθεί ως αιτία πολέμου (casus belli).
Όσον αφορά το δεύτερο συστατικό στοιχείο για την ύπαρξη ενός κράτους, τον πληθυσμό, το ΔΔΔ δεν απαιτεί κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, ούτε ποσοτικό ούτε ποιοτικό. Υπό ευρεία έννοια, ο πληθυσμός ορίζεται ως ένα σύνολο ατόμων, οι οποίοι διαμένουν στο χερσαίο έδαφος μιας οντότητας είτε μόνιμα είτε προσωρινά. Με γνώμονα τον ορισμό αυτό, δεν γίνεται καμία διάκριση μεταξύ αλλοδαπών και υπηκόων. Με βάση τη στενή έννοια του όρου, πρόκειται για ένα σύνολο ατόμων, που συνδέονται με το κράτος με στενούς δεσμούς, διαθέτουν, δηλαδή, την υπηκοότητά του.
Η τελευταία –που αλλιώς αποκαλείται ως εθνικότητα ή ιθαγένεια– είναι ο νομικός δεσμός που συνδέει ένα πρόσωπο με ένα κράτος. Η απονομή της στα φυσικά πρόσωπα εντάσσεται πλήρως στη σφαίρα των αποκλειστικών αρμοδιοτήτων του κράτους, όπως προκύπτει και από τη γνωμοδότηση του Διαρκούς Δικαστηρίου Διεθνούς Δικαιοσύνης σχετικά με τα διατάγματα απονομής της γαλλικής υπηκοότητας για κατοίκους του Μαρόκο και της Τυνησίας. Η αρμοδιότητα αυτή δέον είναι να ασκηθεί σύμφωνα με τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου και με βάση το κριτήριο της αποτελεσματικότητας. Το κριτήριο αυτό, που καθιερώθηκε από το ΔΔΔ στην υπόθεση Nottebohm, αναφέρει ότι η υπηκοότητα οφείλει να εκφράζει έναν πραγματικό και όχι πλασματικό δεσμό του προσώπου με το κράτος. Η πρωτογενής απονομή βασίζεται είτε στο κριτήριο του αίματος –ανάλογα, δηλαδή, με την υπηκοότητα των γονέων– είτε στο κριτήριο του εδάφους, δηλαδή στο μέρος όπου το άτομο γεννήθηκε. Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά την υπηκοότητα μη φυσικών προσώπων και –ιδίως– πολυεθνικών επιχειρήσεων, αυτή μπορεί να αποδοθεί με βάση είτε το κριτήριο της χώρας, όπου έχει εγγραφεί η επιχείρηση, είτε με βάση τη χώρα στην όποια διαθέτει την έδρα της. Έτσι, στην περίπτωση Γαλλίας-Αγγλίας, μία επιχείρηση μπορεί να αποκτήσει και τις δύο υπηκοότητες των κρατών.
Τέλος, στην περίπτωση της αυθυπόστατης και αποτελεσματικής πολιτικής εξουσίας, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η έννοια της κυβέρνησης. Υπό ευρεία έννοια, κυβέρνηση είναι το σύνολο των κρατικών οργάνων και ιδιαίτερα εκείνων, που έχουν ως αποστολή τους τη διεθνή εκπροσώπηση του κράτους. Σύμφωνα με τη στενή έννοια, πρόκειται για την ίδια την εκτελεστική εξουσία, όπως ορίζεται στο άρθ.26 παρ.2 του Συντάγματος. Στο συστατικό αυτό, κύρια και βασική προϋπόθεση που θέτει το ΔΔΔ είναι η αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης τόσο στο εσωτερικό πλαίσιο, με την επίδειξη της ικανότητας επιβολής προς τον πληθυσμό της, όσο και στο εξωτερικό πεδίο, με την ικανότητα του κράτους να εκπληρώσει τις διεθνείς του υποχρεώσεις. Αξίζει να τονιστεί ότι το Διεθνές Δίκαιο δεν ενδιαφέρεται για το καθεστώς που επικρατεί σε ένα κράτος, όπως προκύπτει από την απόφαση του ΔΔΔ το 1986 για τις στρατιωτικές και παραστρατιωτικές επιχειρήσεις των Η.Π.Α. στη Νικαράγουα. Υποενότητες ενός ομόσπονδου κράτους δεν έχουν αυθυπόστατη και αποτελεσματική πολιτική εξουσία, ενώ η αρχή της δημοκρατικής διακυβέρνησης δεν αναγνωρίζεται από το ΔΔΔ, παρά μόνο από ορισμένες ομάδες (ΟΑΚ, ΕΕ κ.λπ).
Καταλήγοντας, σε περίπτωση που και τα τρία αυτά στοιχεία συντρέχουν, δηλαδή έδαφος, πληθυσμός, αυθύπαρκτη και αποτελεσματική πολιτική εξουσία, τότε μία οντότητα μπορεί να χαρακτηριστεί ως κράτος. Όμως, υποστηρίζεται από μερικούς ότι πλην αυτών των στοιχείων, δέον είναι να επέλθει και η αναγνώριση αυτής της οντότητας ως κράτους και από τα άλλα κράτη. Παρόλα αυτά, τα συστατικά στοιχεία του κράτους είναι αυτά που αναλύθηκαν προηγουμένως.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κώστας Θ. Χατζηκωνσταντίνου, Χαράλαμπος Ελ. Αποστολίδης, Μιλτιάδης Χ. Σαρηγιαννίδης (με τη συμβολή του Βασίλη Περγαντή), Θεμελιώδεις Έννοιες στο Διεθνές Δημόσιο Δίκαιο, Β’ έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2014
- Θα γίνει «ελληνική λίμνη» το Αιγαίο, αν η Ελλάδα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα από 6 σε 12 ναυτικά μίλια;, διαθέσιμο εδώ
