Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Ο εξπρεσιονισμός είναι η πραγματική αρχή του μοντερνισμού στη Γερμανία. Ο όρος αντιπροσωπεύει ένα κίνημα διαμαρτυρίας νέων καλλιτεχνών και λογοτεχνών που επαναστάτησαν ενάντια στο υλιστικό, προοδευτικό και πολιτικά αντιδραστικό πνεύμα της Gründerzeit (ιδρυτική περίοδος). Στις αρχές του 20ού αιώνα, νέες, υποκειμενικές μορφές έκφρασης εμφανίστηκαν στη ζωγραφική, τη γλυπτική και τη χαρακτική, στο θέατρο, τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και τη μουσική, οι οποίες συγκλόνισαν τόσο την αστική τάξη όσο και το καλλιτεχνικό κατεστημένο.
Με νεανικό, άνευ όρων πάθος, οι καλλιτέχνες που γεννήθηκαν γύρω στο 1880 θέλουν να επαναπροσδιορίσουν το ζήτημα της Τέχνης ως υπαρξιακής μορφής ζωής, θέλουν να επαναστατικοποιήσουν τη ζωή τους, την κοινωνική συνείδηση, τις συμβάσεις του πραγματικού με το μέσο της τέχνης, θέλουν να αναπτύξουν έναν νέο τρόπο θέασης, μια νέα γλώσσα. Το γερμανικό καλλιτεχνικό κοινό, το οποίο μέσα στην εθνική του αλαζονεία αγνόησε σε μεγάλο βαθμό τις εξελίξεις του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, αντιδρά με ακατανόητο αποτροπιασμό ή και αγανάκτηση στη ριζική ρήξη με την αρχή της μίμησης, η οποία, έστω και με λιγότερο ή περισσότερο ανεκτές παρεκκλίσεις και αλλοτριώσεις, θεωρούνταν η δεσμευτική βάση της εικαστικής τέχνης.
Αναφερόμενοι στους παλιούς δασκάλους του μοντερνισμού, οι οποίοι ήταν ακόμη ελάχιστα γνωστοί στη Γερμανία, δηλαδή τον Paul Gauguin και τον Vincent van Gogh, και ακολουθώντας τους ελάχιστα παλαιότερους ζωγράφους της πρωτοπορίας, όπως ο Henri Matisse, ο Pablo Picasso και ο Edvard Munch, οι εξπρεσιονιστές δημιουργούν τον δικό τους απόλυτα υποκειμενικό κόσμο εικόνων, των οποίων το εκφραστικό χρώμα, τα υπερβολικά σχέδια και οι παραμορφώσεις δεν έχουν σκοπό να αντανακλούν εξωτερικές εντυπώσεις, αλλά μια εσωτερική κατάσταση έντασης. Αλλά ο εξπρεσιονισμός δεν είναι αποκλειστικά και ούτε καν πρωτίστως ζήτημα ύφους, αλλά μάλλον ενός συγκεκριμένου ήθους. Αυτό που ενώνει τους καλλιτέχνες του εξπρεσιονιστικού κινήματος είναι η θεμελιώδης απόρριψη των οστεοποιημένων κανόνων της βιλελμικής κοινωνίας, του ωμού υλισμού της, της φανατικής ηθικής της.
Στα μάτια τους η Tέχνη σήμαινε, επίσης, έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής που έπρεπε να διαφέρει αποφασιστικά από τις «αστικές» απόψεις και τα ήθη. Έτσι, η πρώιμη φάση του εξπρεσιονισμού κυριαρχείται από την προκλητική χειρονομία του μποέμ, ο οποίος προκαλεί τον μορφωτικό φιλισταίο, τον σοβινιστή πολιτιστικό πολιτικό, τον ηθικό φύλακα της τάξης, το δουλικό υποκείμενο με ελιτίστικη αυτοπεποίθηση. Η ανάπτυξη νέων καλλιτεχνικών μορφών συνοδεύτηκε, αρχικά, από συνειδητό κοινωνικό αποκλεισμό, ο οποίος, με τη σειρά, του οδήγησε στην ίδρυση ομάδων καλλιτεχνών όπως η Dresdner Brücke, η Neue Künstlerbewegung και η Blaue Reiter στο Μόναχο ή στη δημιουργία λογοτεχνικών κύκλων, όπως η Λέσχη του Βερολίνου. Στην ύστερη φάση του εξπρεσιονισμού, η ώθηση αυτή άλλαξε ριζικά. Οι εμφατικές απόπειρες αυτοπεποίθησης του καλλιτέχνη απέναντι σε μια κοινωνία που τον καταδυναστεύει μετατράπηκαν σε επαναστατικό ενθουσιασμό.
Η καλλιτεχνική πρακτική, ιδίως στη δραματική λογοτεχνία, αλλά και στην ποίηση, στη χαρακτική, καθώς και στη ζωγραφική και τη γλυπτική, διαπνέεται από την ελπίδα να εργαστεί άμεσα για την κοινωνική αλλαγή μέσω της τέχνης. Η έκφραση «καλοθελητής» —ένας συγκαταβατικός όρος για ανόητους ιδεαλιστές, αν όχι για επικίνδυνους αναρχικούς— γίνεται η λέξη–λύση των ακτιβιστών καλλιτεχνών που είναι λιγότερο προσανατολισμένοι σε συγκεκριμένους πολιτικούς στόχους παρά σε μια θεμελιώδη πολιτιστική πρόοδο της ανθρωπότητας. Το κύριο θέμα είναι η εσωτερική «μεταμόρφωση» του ατόμου, η πνευματική του ανανέωση, η οποία πρέπει να μεταφερθεί στη συλλογικότητα και να επιφέρει έτσι μια νέα, καλύτερη ανθρωπότητα.
Μεταξύ των δύο φάσεων του εξπρεσιονιστικού κινήματος βρίσκεται η εμπειρία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Μια τραυματική εμπειρία στην οποία η ακατανόητη φρίκη του μαζικού θανάτου αναμειγνύεται με αποκαλυπτικούς φόβους, εσχατολογικές προσδοκίες σωτηρίας και μια διάθεση πολιτικής αφύπνισης. Η πραγματική εικόνα ενός αυτοκαταστρεφόμενου ευρωπαϊκού πολιτισμού αντιπαραβάλλεται με την ουτοπία μιας ανθρωπότητας που εξαγνίζεται, κατά κάποιον τρόπο, μέσα στις στάχτες του πολέμου. Η μεσσιανική πίστη σε ένα μελλοντικό, καλύτερο ανθρώπινο ον που πρέπει να διεκδικήσει τον εαυτό του ενάντια στην καθημερινή ρουτίνα του πολέμου, ενάντια στη λογική της realpolitik, ενάντια στις υποτιθέμενες τσέπες των γεγονότων, δεν έχει μόνο θρησκευτικό αλλά και επαναστατικό χαρακτήρα.
Η ουτοπία ενός ανθρώπου που ξέρει πώς να απελευθερωθεί από τη μοιραία ετερονομία των οικονομικών συμφερόντων, από την καταστροφική δυναμική του πολέμου, από τα δεσμά των ξεπερασμένων κανόνων και αξιών. Πολλά από αυτά διατηρήθηκαν και μεταφέρθηκαν σε μεταγενέστερα κινήματα διαμαρτυρίας, πάνω απ’ όλα η απόρριψη της αστικής σεξουαλικής ηθικής, το αξίωμα της σεξουαλικής απελευθέρωσης, ειδικά για το ανδρικό κομμάτι. Στο πλαίσιο αυτό διατυπώθηκε, επίσης, η ιδέα μιας θεμελιώδους αλλαγής στην κοινωνία μέσω μιας εκτεταμένης άρσης των σεξουαλικών απαγορεύσεων.
Στις εικαστικές τέχνες, στη γλυπτική, στη νέα μορφή του εκφραστικού χορού, ο ερωτισμός του ανθρώπινου σώματος εμφανίζεται ως πνευματοποιημένο μέσο καλλιτεχνικής εμπειρίας. Ο φυσικός, αυθεντικός αισθησιασμός δεν θεωρείται ως αντίφαση, αλλά ως άμεση έκφραση μιας ανώτερης κουλτούρας ζωής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Held H.G.: Schnellkurs Expressionismus, Du Mont Literatur und Kunst Verlag, Köln, 2007.
- Art Movement: Expressionism – Expressionist Artists, Art & Overview, magazine.artland.com, διαθέσιμο εδώ
