Της Κατερίνας Αγγελοπούλου,
Τι είναι τέχνη; Μεγαλώνοντας, οι περισσότεροι από εμάς, αναρωτηθήκαμε –ή τουλάχιστον ερωτηθήκαμε– ψάξαμε και προσεγγίσαμε την έννοια της τέχνης σύμφωνα με τα βιώματα και τις αντιλήψεις μας. Άλλοι υποστήριξαν πως τέχνη είναι η ζωγραφική, όχι όμως και τα graffiti. Άλλοι πάλι είδαν την τέχνη στη γλυπτική, στη λογοτεχνία και την ποίηση και άλλοι στο θέατρο, τη μουσική και τον χορό. Εν τέλει, όμως, πού καταλήγουμε;
Η τέχνη ποικίλει, μεταπλάθεται και μεταμορφώνεται στα μέτρα εκείνου από τον οποίο ορίζεται. Στο πέρασμα των αιώνων, η καλλιτεχνική ανησυχία φύτρωσε στον άνθρωπο και του δημιούργησε απορίες σχετικά με τη φύση και τη σημασία της. Η έννοια της τέχνης είναι ρευστή. Ποιος μπορεί να την ορίσει και πώς; Οι απαντήσεις διαφέρουν ανάλογα με το ποια πτυχή της τονίζεται ή και ποιος απαντά.
Ο Καντ απαντάει πως η τέχνη είναι ένα αυτόνομο πεδίο, αποτελεί τελικότητα, δηλαδή αυτοσκοπό και όχι μέσο. Από την άλλη, ο Χέγκελ αναλύει την τέχνη ως μέσο για την προσέγγιση και την κατάκτηση του θείου, ενώ ο Courbet, φανερά επηρεασμένος από την κληρονομιά που άφησε πίσω του το ρεύμα του Διαφωτισμού, διατείνεται πως σκοπός της τέχνης είναι να αποτυπώσει την αλήθεια της φύσης. Μάλιστα, όταν ο τελευταίος κλήθηκε να ζωγραφίσει έναν άγγελο, αρνήθηκε, διότι η τέχνη απεικονίζει τη φύση και στη φύση δεν υπάρχουν άγγελοι. Έπειτα, ο ιμπρεσιονισμός θα αποτελέσει ακραία μορφή ρεαλισμού, νοηματοδοτώντας την τέχνη ως αναζήτηση της αλήθειας του φευγαλέου και των εντυπώσεων.
Στις απαρχές του 20ου αιώνα, με την εμφάνιση νέων υλικών και τεχνοτροπιών, ο ορισμός της τέχνης θα πάρει και πάλι άλλη τροπή. Η αναζήτηση της αλήθειας ως σκοπού της τέχνης θα εκφραστεί ποικιλοτρόπως με τους Πικάσο και Μπρακ, οι οποίοι θα επιχειρήσουν και φυσικά, θα πετύχουν την αποτύπωση της χωροχρονικής πραγματικότητας. Ο σουρεαλισμός –πατώντας στον Φρόιντ και στον Μαρξ– πιστεύει ότι η τέχνη είναι ένα πεδίο απελευθέρωσης που οφείλει να δημιουργήσει έναν νέο κόσμο υπερπραγματικότητας, όπου το ονειρικό δεν υποβιβάζεται. Για τον Kandinsky, η έννοια της τέχνης οφείλει να απελευθερωθεί από τον ίδιο της τον εαυτό, ανοίγοντας ρηξικέλευθα αντιληπτικά πεδία πραγματικότητας και εσωτερικότητας.
Γίνεται φανερό, λοιπόν, πως η αναζήτηση της αλήθειας σχετικά με την τέχνη και τη σημασία της δοκιμάστηκε από πολλές θεωρίες και επηρεαζόταν από τα κοινωνικά, θρησκευτικά και πολιτικά δρώμενα της κάθε εποχής. Ανάμεσα, όμως, στις παραπάνω θεωρίες, ένα κίνημα θα αναπτυχθεί: «η τέχνη για την τέχνη»!
Έτσι, κατά τον 19ο αιώνα αρχίζει να αναπαράγεται στη Γαλλία το σύνθημα “l’ art pour l’ art”, δηλαδή «η τέχνη για την τέχνη». Το σύνθημα αυτό φημολογείται ότι ξεκίνησε από τον Γάλλο ρομαντικό ποιητή και λογοτέχνη Θεόφιλο Γκωτιέ (Πιέρ Ζυλ Τεοφίλ Γκωτιέ), ο οποίος κατά το έτος 1856 θα δηλώσει: «Πιστεύω στην αυτοδυναμία της τέχνης, η Τέχνη δεν είναι μέσο αλλά αυτοσκοπός». Ωστόσο, για πρώτη φορά θα το συναντήσουμε σε προγενέστερα έργα του φιλοσόφου Βικτόρ Κουζέν και του Γαλλοελβετού συγγραφέα Μπενζαμέν Κονστάν.
Ποιες είναι οι θεμελιώδεις ιδέες του κινήματος αυτού; Το “l’ art pour l’ art” ερείδεται στην αυτοτέλεια της τέχνης. Πιο συγκεκριμένα, διατείνεται –βαδίζοντας στα φιλοσοφικά μονοπάτια του Καντ– ότι η καλλιτεχνική φύση του ανθρώπου εξυπηρετεί τις ανάγκες και ανησυχίες του καλλιτέχνη, σαν αυτοτελή και όχι κοινωνική μονάδα, δηλαδή είναι ανεξάρτητη από οποιαδήποτε παιδευτική, ηθική ή πολιτική χρησιμότητα ή λειτουργία.
Πολλοί θα λέγαμε ότι είναι οι θιασώτες και συνεχιστές, άμεσοι και έμμεσοι, του κινήματος αυτού. Όπως άλλωστε αναφέρει και ο Παπανούτσος: «Η τέχνη δεν είναι μίμηση, πιστή αντιγραφή της πραγματικότητας, αλλά αποκάλυψη· ερμηνεία της, μέσα απ’ τον υπερευαίσθητο κόσμο του καλλιτέχνη, εκφρασμένη με σύμβολα πολύσημα που ελεύθερα ο ίδιος επιλέγει». Μολαταύτα, το ερώτημα που εγείρεται είναι το αν η τέχνη τελικά οφείλει να ευαισθητοποιεί και να εμπνέει την ανθρώπινη φύση ως σύνολο και όχι απλώς να εξυπηρετεί τις ηδονικές τάσεις του καλλιτέχνη, διότι αυτές δεν χαρακτηρίζονται πάντα από καλές σκοπιμότητες και μπορεί να αποβούν μοιραίες για την κοινωνία. Αδράζοντας παραδείγματα από την καθημερινή μας ζωή, δεν είναι λίγες οι φορές κατά τις οποίες φράσεις, πράξεις και απόψεις «καλλιτεχνών» που «δημιουργούν» για τους ίδιους, επηρέασαν αρνητικά την κοινότητα και όλοι γίναμε θεατές μιας αρνητικής πτυχής της «τέχνης», της οποίας την ύπαρξη προσπαθούμε να ξεχάσουμε.
Άλλωστε, η λέξη «τέχνη» προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα «τίκτω» που σημαίνει «γεννώ». Η γέννηση είναι δημιουργία και για αυτόν τον λόγο συνδέεται με την τέχνη. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να μην λησμονούμε την εννοιολογική προέλευση-γένεση των λέξεων και όταν προσπαθούμε να ορίσουμε την τέχνη, να μην παραλείπουμε τον σκοπό της δημιουργίας (δήμος+έργο), δηλαδή την κοινωνική συνοχή και άνθιση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
