Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Δεν υπάρχει παρά ένα βήμα που χωρίζει τον φανατισμό από τη βαρβαρότητα» — Denis Diderot
Η λέξη «φανατισμός» προέρχεται από τη λατινική λέξη fanum, η οποία σημαίνει «ιερό». Ο όρος αναφέρεται στην εμμονική προσκόλληση ενός ατόμου ή μιας ομάδας ανθρώπων σε μια ιδέα ή αντίληψη, συνήθως χωρίς να έχει διερευνηθεί η εγκυρότητά της. Μάλιστα, αυτού του είδους η ακραία ιδεολογική υπεράσπιση έχει ουκ ολίγες φορές συνέπειες, οι οποίες σχετίζονται με την εκδήλωση ακραίων συμπεριφορών, όπως η επιθετικότητα και η βία. Ήδη από την εποχή του Μεσαίωνα, η ανθρωπότητα έγινε μάρτυρας φανατιστικών φαινομένων. Και αυτό βέβαια διότι η έλλειψη ορθολογισμού και κριτικής, τεκμηριωμένης σκέψης αποτελούσε γνώρισμα της εποχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ιερά Εξέταση, η οποία κατέπνιγε με κάθε τρόπο κάθε επιχείρημα εξέλιξης και πνευματικής αναζωογόνησης.
Ο φανατισμός κάθε είδους —κομματικός, θρησκευτικός, ιδεολογικός, αθλητικός— μπορεί να ειδωθεί ως ένας μηχανισμός παραγωγής αθυρμάτων, ετεροκατευθυνόμενων και άβουλων στρατιωτών. Ένας μηχανισμός ηθικής διάβρωσης και πνευματικής τύφλωσης, συντριπτικός για την πνευματική ελευθερία του ατόμου και πολωτικός —άρα και εξοντωτικός— για την κοινωνία. Ο φανατισμός, επιφέρει αρκετά εύκολα την αλλοτρίωση του ατόμου, το οποίο θα χιμήξει σαν θηρίο να κατατροπώσει τον αντιφρονούντα. Συνιστά πακτωλό κάθε είδους βίας και κατατρώει σαν σαράκι τα ερείσματα της δημοκρατίας.
Ο φανατισμός συνιστά το όπλο των λαϊκιστών και των προπαγανδιστών. Χωρίς αυτόν, είναι ανύπαρκτοι. Πού ερείδεται, όμως, αυτός ο αλλοτριωτικός μηχανισμός; Ποιοι είναι οι παράγοντες που δημιουργούν γόνιμο έδαφος για να ριζώσει στην ψυχή του ανθρώπου; Η απουσία παιδείας και κριτικής σκέψης, η οικονομική ανέχεια που εξαντλεί και αποκτηνώνει τον άνθρωπο αποτελούσαν σίγουρα σπόρους για την ανάπτυξη και συντήρηση της δυναστικής κυριαρχίας του. Ο κυριότερος, ωστόσο, πυλώνας του φανατισμού είναι τα ζωώδη ένστικτα του ανθρώπου. Οι ορμέμφυτες τάσεις, οι βίαιες ορμές που ο πολιτισμός πασχίζει να δαμάσει είναι αυτές που φλογίζει και ανασταίνει ο φανατισμός.
Ο αγώνας και το χρέος του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Καζαντζάκη στο έργο του Αναφορά στον Γκρέκο, είναι να κατεργαστεί αυτό το αρχέγονο σκοτάδι και να το εξοντώσει, μετατρέποντάς το σε κάτι ανώτερο, μετουσιώνοντας τη σάρκα σε αγάπη, παλικαριά και ελευθερία: «Βαρύ, ανεχόρταγο χρέος: όλη μου τη ζωή πάλεψα, παλεύω ακόμα, μα όλο κι απομένει σκοτάδι, κατακάθι στην καρδιά, κι όλο και ξαναρχίσει ο αγώνας […] Ο πρόγονος αυτός είναι το βαρύ, ακατέργαστο θεριό που μου δόθηκε να το μετουσιώσω σε άνθρωπο, κι αν μπορέσω, αν προφτάσω, να τον ανεβάσω ακόμα πιο αψηλά από τον άνθρωπο… Τι φοβερός ανήφορος από τον πίθηκο στον άνθρωπο, από τον άνθρωπο στο Θεό!».
Αυτές τις πρωτόγονες ορμές, λοιπόν, αναζωπυρώνει ο φανατισμός και αποθηριώνει τον άνθρωπο, ευτελίζοντας το έργο του πολιτισμού, της κοινωνίας και της δημοκρατίας. Το αντίδοτο σε αυτό είναι και θα είναι πάντα η παιδεία, που με τη μεταμορφωτική της δύναμη, «εξημερώνει» και εξυψώνει την ανθρώπινη ψυχή.
«Οι άνθρωποι είναι ο κοινός παρονομαστής της προόδου. Με λίγα λόγια, καμιά βελτίωση δεν είναι δυνατή με μη βελτιωμένους ανθρώπους. Η ανάπτυξη είναι εξασφαλισμένη μόνο όταν οι άνθρωποι είναι απελευθερωμένοι και μορφωμένοι». — John Kenneth Galbraith.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Καζαντζάκης, Ν. (2014), Αναφορά στον Γκρέκο, Εκδόσεις Καζαντζάκη
