Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Η κατάκτηση και καταστροφή του πληθυσμού της Αμερικής από τους Ευρωπαίους κατά την άφιξή τους στο δυτικό ημισφαίριο αποτελεί από τις βασικές ιστορικές γνώσεις των σχολικών μας χρόνων. Αυτό, όμως, που οι περισσότεροι αγνοούν είναι το γεγονός ότι τα υψηλά ποσοστά θνησιμότητας των ιθαγενών οφείλονται κυρίως στα μικρόβια που μεταφέρθηκαν από την Ευρασία στον νέο κόσμο, παρά στα ευρωπαϊκά όπλα και στη βιαιότητα των κατακτητών. Η έκθεση των πληθυσμών της Αμερικής σε ασθένειες με τις οποίες δεν είχαν ξαναέρθει σε επαφή αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για τον αφανισμό μεγάλων πολιτισμών, όπως είναι οι Ίνκας και οι Αζτέκοι. Ας ρίξουμε μια ματιά στους λόγους για τους οποίους τα μικρόβια των ευρωπαίων ήταν τόσο θανατηφόρα για τους ιθαγενείς, μετατρέποντάς τους, ενδεχομένως, στα πρώτα θύματα βιολογικού πολέμου.
Για την ανάλυση των μηχανισμών που σχετίζονται με αυτό το θέμα, είναι απαραίτητη η επισήμανση των διαδικασιών του ανθρώπινου σώματος που ενεργοποιούνται κατά την εισβολή ενός μικροβίου στον οργανισμό μας. Διαδικασίες για τις οποίες είναι φυσικά υπεύθυνο το ανοσοποιητικό σύστημα. Συγκεκριμένα, τα λευκά αιμοσφαίρια και άλλα εξειδικευμένα κύτταρα του οργανισμού μας αναζητούν επίμονα και εξοντώνουν τα ξένα μικρόβια. Τα αντισώματα, τα οποία δημιουργούμε σταδιακά εναντίον ενός συγκεκριμένου μικροβίου που μας μολύνει, μειώνουν τις πιθανότητες να ξαναμολυνθούμε άπαξ και έχουμε θεραπευτεί, ενώ σε ορισμένες ασθένειες, όπως είναι η γρίπη και το κοινό κρυολόγημα, η αντίστασή μας είναι παροδική.
Αυτό είναι το αποτελεσματικότερο και συνηθέστερο είδος άμυνας, αλλά μακροπρόθεσμα όχι το μοναδικό. Η πιο αργή αμυντική μας απόκριση γίνεται μέσω της φυσικής επιλογής, που τροποποιεί τις γονιδιακές συχνότητες από τη μία γενιά στην άλλη. Σχεδόν για κάθε ασθένεια, ορισμένοι άνθρωποι αποδεικνύονται γενετικά περισσότερο ανθεκτικοί από άλλους. Σε μια επιδημία, όσοι άνθρωποι διαθέτουν γονίδια που ευνοούν την αντίσταση στο ειδικό αυτό μικρόβιο έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να επιβιώσουν από όσο άνθρωποι οι οποίοι δεν διαθέτουν τέτοια γονίδια. Κατά συνέπεια, κατά την ιστορική μας πορεία, όσοι ανθρώπινοι πληθυσμοί εκτέθηκαν επανειλημμένα σε κάποιον συγκεκριμένο παθογόνο μικροοργανισμό κατέληξαν να περιλαμβάνουν ένα υψηλότερο ποσοστό ατόμων με αυτά τα γονίδια της αντίστασης.
Αφού αναλύθηκαν σε έναν βαθμό οι παραπάνω μηχανισμοί, σειρά έχουν οι λοιμώδεις νόσοι. Από τις αρχές του 1500 και μέσα σε 50 χρόνια, μια από τις ασθένειες που κατάφεραν να μειώσουν τον πληθυσμό του Περού και του Μεξικού από 60 σε μόλις 10 εκατομμύρια ήταν η ευλογιά. Μαζί με την ευλογιά, για την πρώτη θέση ανάμεσα στους φονιάδες συναγωνίζονταν η ιλαρά, η γρίπη και ο τύφος. Αν αυτές δεν αρκούσαν, ακολουθούσαν η διφθερίτιδα, η ελονοσία, η πανώλη, ο κοκίτης, η φυματίωση και ο κίτρινος πυρετός.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι, ενώ πάνω από 12 σημαντικές λοιμώδεις νόσοι που κατάγονταν από τον παλαιό κόσμο παγιώθηκαν στον Νέο, ίσως ούτε μία σημαντική θανατηφόρος ασθένεια δεν έφτασε από τις Αμερικανικές ηπείρους στην Ευρώπη. Το παράδοξο αυτό εξηγείται ως εξής: για να διατηρηθούν οξείες οι λοιμώδεις ασθένειες, χρειάζονται κάποιον ανθρώπινο πληθυσμό με ικανοποιητικό αριθμό ατόμων και πυκνότητα, ώστε την ώρα που η αρρώστια θα έσβηνε, να είναι διαθέσιμη μια νέα φουρνιά ευάλωτων παιδιών για να μολύνει. Γι’ αυτό, τέτοιου είδους ασθένειες είναι επίσης γνωστές ως ασθένειες πλήθους.
Προφανώς, οι ασθένειες πλήθους δεν θα μπορούσαν να συντηρηθούν σε ολιγομελείς ομάδες. Όπως επιβεβαιώνει η ιστορία, είναι πιθανό να αφανιστεί σχεδόν ολόκληρη μια μικρή φυλή από επιδημία την οποία έχει μεταδώσει κάποιος επισκέπτης, εάν κανένα μέλος της φυλής δεν έχει αντισώματα κατά του μικροβίου, όπως συνέβη με μια μικρή φυλή Ινδιάνων του Αμαζονίου. Ο μικρός πληθυσμός των φυλών εξηγεί όχι μόνο γιατί δεν μπορούν να συντηρήσουν επιδημίες οι οποίες έχουν εισαχθεί από έξω, αλλά και γιατί ουδέποτε θα μπορούσαν να αναπτύξουν δικές τους επιδημικές νόσους.
Όμως, είναι σήμερα γνωστό ότι κάποιες από τις πόλεις των ιθαγενών της Αμερικής ήταν πολύ μεγαλύτερες σε πλήθος από ό,τι οι αντίστοιχες πόλεις των ευρωπαίων. Συνεπώς, σε αυτήν την περίπτωση, η υπόθεση των ασθενειών πλήθους δεν βρίσκει εφαρμογή. Δύο είναι οι πιθανές εξηγήσεις σε αυτήν την περίπτωση. Αρχικά, τα πιο πυκνοκατοικημένα κέντρα της Αμερικής εκείνη την εποχή (Άνδεις, Μεσοαμερική και κοιλάδα του Μισισιπή) ουδέποτε συνδέθηκαν μέσω ενός συστήματος ταχύρρυθμου εμπορίου με τέτοιον τρόπο που συνδέθηκαν η Ευρώπη, η Βόρεια Αφρική, η Ασία και η Ινδία. Σε αυτήν την περίπτωση, η ανάπτυξη και μεταφορά μικροβίων ήταν τεράστια.
Η κύρια απάντηση, βρίσκεται στο γεγονός ότι οι ασθένειες πλήθους προέρχονται κατά κύριο λόγο από τα ζώα. Μικρόβια των οποίων ξενιστές αποτελούν τα ζώα βρίσκουν τις κατάλληλες συνθήκες για την μεταφορά τους στον ανθρώπινο οργανισμό. Όμως, ενώ υπήρχαν πολλά ζώα που εξημερώθηκαν και έρχονταν σε στενή επαφή με τον άνθρωπο στην Ευρασία, υπήρχαν μόνο 5 τέτοιου είδους στην αμερικανική ήπειρο. Αυτά είναι η πάπια, η γαλοπούλα, το λάμα, το ινδικό χοιρίδιο και ο σκύλος, όλα σε διαφορετικά σημεία της ηπείρου. Εξαιτίας της όχι και τόσο στενής σχέσης και συνθηκών εκτροφής τους, αυτά τα ζώα δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν πηγή εμφάνισης ασθενειών πλήθους.
Η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου από τον Χριστόφορο Κολόμβο το 1492 αποτελεί σταθμό στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας, όχι μόνο σε πολιτισμικό επίπεδο, αλλά και σε βιολογικό. Αδιαμφισβήτητα, οι ολιγομελείς φυλές των ιθαγενών, καθώς και τα ελάχιστα ζώα με τα οποία διατηρούσαν στενή επαφή, δεν επέτρεψαν σε αμέτρητους ανθρώπινους πολιτισμούς να ευδοκιμήσουν. Το γεγονός αυτό αποτελεί, παρόλα αυτά, ένα αξιοσημείωτο αντικείμενο μελέτης σχετικά με το πώς αντιδρούν οι ανθρώπινοι πληθυσμοί σε επιδημίες, ανάλογα με τις συνθήκες. Έτσι, η περαιτέρω έρευνα των μοριακών μεταβολών που προέκυψαν από την επαφή των μικροβίων της Ευρασίας με τις φυλές του Νέου Κόσμου θα δώσει συμπεράσματα και προβλέψεις σχετικά με μελλοντικές επιδημίες που μέλλει να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The role of epidemic infectious diseases in the discovery of America, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Diamond Jared, Όπλα, μικρόβια και ατσάλι, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Νοέμβριος 2007
