Του Κωνσταντίνου Γκότση,
Η δεκαετία του 1990 και οι αρχές του 21ου αιώνα ήταν μια κομβική χρονική περίοδος για την αγορά ενέργειας στη Γηραιά Ήπειρο. Αρχικά, ξεκίνησε να αλλάζει η γενικότερη τάση της εποχής σχετικά με το μέγεθος του κράτους και τον ρόλο του στην εθνική οικονομία. Οι παλαιότερες αστοχίες, η αναποτελεσματικότητα και η έλλειψη καινοτομιών από τις κρατικές επιχειρήσεις ώθησαν τους φορείς χάραξης πολιτικής σε απελευθέρωση των αγορών μέσω ιδιωτικοποιήσεων, λιγότερης περεμβατικότητας και προώθηση του υγιούς επιχειρηματικού ανταγωνισμού.
Αυτή η απελευθέρωση πραγματοποιήθηκε και στον ενεργειακό κλάδο, με την Ε.Ε. να διαμορφώνει ένα σύνθετο θεσμικό πλαίσιο. Επιπλέον, ξεκίνησε και η αποκαθετοποίηση πολλών ενεργειακών (πρώην) κρατικών επιχειρήσεων, καθώς τα στάδια της παραγωγής και των πωλήσεων λιανικής επέτρεπαν την ανάπτυξη ανταγωνισμού. Αντιθέτως, τα στάδια μεταφοράς και παραγωγής συνεχίστηκαν να θεωρούνται φυσικά μονοπώλια. Επίσης, ξεκίνησε και η χρήση εναλλακτικών πηγών ενέργειας, όπως Α.Π.Ε. και φυσικού αερίου. Όσον αφορά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, οι οποίες αποτελούν τις πιο «πράσινες» πηγές παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, μέχρι και σήμερα αδυνατούν να καλύψουν αρκετό μέρος της κατανάλωσης, λόγω των περιορισμών που τίθενται από το επίπεδο της τεχνολογίας.
Από την άλλη, το φυσικό αέριο από τη Ρωσία φάνηκε μια φθηνή και προσβάσιμη πηγή ενέργειας για τους ευρωπαίους, αποτελώντας την «καλύτερη» λύση για την περίοδο της «πράσινης» μετάβασης. Ταυτόχρονα, οι Κυβερνήσεις των κρατών της Ευρώπης, επιτύγχαναν την εύνοια του κόσμου σε περιβαλλοντικά ζητήματα, καθώς δημιουργήθηκε η δυνατότητα μείωσης εργοστασίων καύσης ορυκτών, αλλά και πυρηνικών εργοστασίων, για την παραγωγή ηλεκτρισμού.
Σταδιακά διαμορφώθηκαν και οι χρηματιστηριακές spot αγορές, πρώτα για το εμπόρευμα L.N.G. και μετέπειτα για το φυσικό αέριο που μεταφέρεται μέσω αγωγών. Πλέον, όλα τα χρηματιστήρια ενέργειας στην Ευρώπη και οι συναλλαγές σε φυσικό αέριο έχουν ως σημείο αναφοράς τον δείκτη T.T.F. του ολλανδικού χρηματιστηρίου. Ακόμη και τα μακροχρόνια συμβόλαια αερίου (και ενέργειας) ενσωματώθηκαν στον συγκεκριμένο δείκτη για να ανταποκριθούν στην ανταγωνιστικότητα της αγοράς. Εν συνεχεία, οι ημερήσιες διακυμάνσεις του T.T.F. ξεκίνησαν να μεταδίδονται και στις τιμές εκκαθάρισης του ηλεκτρικού ρεύματος. Συνεπώς, οι τιμές του φυσικού αερίου και του ρεύματος δεν επηρεάζονται μόνο από το κόστος διάθεσης στην αγορά.
Ωστόσο, ο μηχανισμός της ζήτησης και της προσφοράς στα συγκεκριμένα αγαθά έχει παρουσιάσει σημαντική ανισορροπία. Η μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύς έχει καταλήξει να βρίσκεται στους πωλητές (προμηθευτές) των χρηματιστηρίων, διότι η ζήτηση για ενέργεια παρουσιάζει υψηλή ανελαστικότητα ως προς την τιμή. Δηλαδή, οι αγοραστές αδυνατούν να μειώσουν τη ζήτηση για ενέργεια, άρα και να ασκήσουν πτωτικές πιέσεις στις τιμές τους, με τους πωλητές αντίθετα να είναι πιο ευέλικτοι. Σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση των χρηματιστηριακών τιμών είναι και η ψυχολογία των συμμετεχόντων. Μια αρνητική είδηση, για παράδειγμα, θα αυξήσει την αβεβαιότητα στην αγορά, με αποτέλεσμα να υπάρξει απότομα μεγάλη μεταβολή στις τιμές. Αυτή η διακύμανση που σημειώνεται, η οποία δεν οφείλεται σε αλλαγή του μεταβλητού κόστους παραγωγής, διαμορφώνει αντίστοιχα και τις στρατηγικές των αγοραστών και των πωλητών, προκαλώντας μεγαλύτερο αντίκτυπο στις τιμές.
Είναι προφανές πως αντί η χρηματιστηριακή spot αγορά να λειτουργεί συμπληρωματικά στον μηχανισμό μακροχρόνιων συμβολαίων, τα οποία παρέχουν πιο σταθερές τιμές, έχει καταφέρει να την υποσκελίσει στη διαμόρφωση των τιμών. Ο ενεργειακός κλάδος, λόγω των ιδιαιτεροτήτων της, αδυνατεί να παρουσιάσει οφέλη τα οποία να υπερτερούν του παρουσιαζόμενου κόστους που έχει μια οργανωμένη (χρηματιστηριακή) αγορά στο πλαίσιο των ελεύθερων συναλλαγών. Οι κρατικές αρχές δεν μπόρεσαν να διακρίνουν από νωρίς αυτά τα προβλήματα, ώστε να παρέχουν εγκαίρως τις απαραίτητες ρυθμιστικές παρεμβάσεις, με σκοπό πάντα την ισορροπία ισχύος μεταξύ των συμμετεχόντων στην αγορά.
Η τρέχουσα ενεργειακή κρίση, εκτός των άλλων, έχει δημιουργήσει μια όξυνση των εθνικών εγωισμών των κρατών εντός της Ε.Ε., γεγονός που φέρει μεγάλες προκλήσεις για τους αξιωματούχους Κυβερνήσεων των κρατών-μελών, καθώς και αυτών των Βρυξελλών, να διατηρήσουν το διασυνοριακό εμπόριο ενέργειας. Ένα στοιχείο που ίσως να είναι από τα λίγα που παρέχουν σημαντικά οφέλη στην ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά.
Τη δεκαετία του 1990, πέρα από τη σταδιακή απελευθέρωση της αγοράς, έγιναν διασυνδέσεις μεταξύ των κρατών της Ευρώπης, ώστε μια πλεονάζουσα χώρα σε καλές περιόδους να εξάγει ρεύμα μέσω καλωδίων σε ελλειμματικές χώρες σε δύσκολες για αυτές περιόδους, καλύπτοντας πάντα τη ζήτηση χωρίς έκτακτα κόστη. Μια έκθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης που δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο αποτίμησε τα οφέλη του διασυνοριακού εμπορίου ηλεκτρικής ενέργειας σε €34 δις ετησίως. Επίσης, αυτό το σύστημα αυξάνει τον ρυθμό ανάπτυξης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, όπως η αιολική και η ηλιακή ενέργεια, καλύπτοντας τα κενά στον ενεργειακό εφοδιασμό, που προκαλούνται από τις διακυμάνσεις του καιρού.
Περισσότερο από το 15% της ηλεκτρικής ενέργειας μεταφέρεται μεταξύ των χωρών της Ευρώπης σε ένα έτος (χωρίς σημαντικές αναταραχές). Αυτό το σημαντικό και αξιόπιστο πλεονέκτημα της Ευρώπης κινδυνεύει να διαταραχθεί από την κλιμάκωση των διαφωνιών και των εντάσεων, αλλά και λόγω διαφόρων τεχνικών προβλημάτων σε βασικές χώρες εξαγωγής ενέργειας. Ενδεικτικά, ανησυχίες έχουν προκαλέσει οι εκτεταμένες διακοπές παραγωγής σε πολλά πυρηνικά εργοστάσια της Γαλλίας, καθώς και σε υδροηλεκτρικούς σταθμούς στη Νορβηγία. Οι αυξήσεις στις τιμές του ρεύματος και η ελλειμματικότητα της προσφοράς ενέργειας ωθούν τις Κυβερνήσεις των κρατών-μελών να ανεξαρτητοποιήσουν ενεργειακά τη χώρα τους και να διακόψουν τις εξαγωγές ρεύματος, ώστε να μην σπαταλούν πόρους ενέργειας και να καταφέρουν να συγκρατήσουν όσο γίνεται τις τιμές.
Συνοψίζοντας, οι επόμενοι μήνες κρίνονται ιδιαίτερα ζοφεροί και δύσκολοι για την ενεργειακή επάρκεια στην Ευρώπη. Πρέπει επιτέλους να υπάρξει τέλος στα ημίμετρα που έχουν τεθεί έως τώρα σε ισχύ, που μερικά από αυτά, μάλιστα, δημιουργούν νέες στρεβλώσεις στις αγορές και μειώνουν δυνητικά την οικονομική ανάπτυξη. Υπάρχει ανάγκη για αποτελεσματικότερες και μακροπρόθεσμες μεταρρυθμίσεις στον ενεργειακό κλάδο, ο οποίος θα βασίζεται περισσότερο σε μακροπρόθεσμα συμβόλαια για την κάλυψη του μεγαλύτερου ποσοστού της ζήτησης (και λιγότερο από τη spot αγορά) και επίσης οι ρυθμιστικές αρχές πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να εμποδίζουν τις ανισορροπίες στην ισχύ των συμμετεχόντων στην αγορά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γιατί οι υψηλές τιμές στην ενέργεια θα γίνουν μόνιμο πρόβλημα, liberal.gr, διαθέσιμο εδώ
- Can Europe keep the lights on?, ft.com, διαθέσιμο εδώ
