Του Σταύρου Μητσιάνη,
Το Σελευκιδικό βασίλειο στις απαρχές του εκτεινόταν από τη Μικρά Ασία μέχρι και τον Ινδό ποταμό, στην ουσία κληρονομώντας όλες τις ασιατικές κτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Όμως, σταδιακά αυτό άλλαξε, με σημαντικό σταθμό τον Αντιοχικό πόλεμο (192-189 π.Χ.), κατά τον οποίο ο Αντίοχος Γ΄ ο Μέγας αναμετρήθηκε με την ανατέλλουσα δύναμη της Μεσογείου, τη Ρώμη. Νικήτρια, τελικά, ήταν η Ρώμη και ως αντίποινα ανάγκασε τους Σελευκίδες να υπογράψουν μια εξευτελιστική συνθήκη. Η συνθήκη της Απάμειας (188 π.Χ.) –μεταξύ άλλων– όριζε τα νέα σύνορα του Σελευκιδικού βασιλείου στην οροσειρά του Ταύρου, στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία, καθώς και την αποπληρωμή υπέρογκων πολεμικών αποζημιώσεων.
Είναι φανερό, λοιπόν, πως οι Ρωμαίοι ήταν πια οι ρυθμιστές των πραγμάτων και είχαν την εξουσία να παρεμβαίνουν στα πράγματα των Σελευκιδών. Η συνθήκη, επίσης, προέβλεπε να σταλεί στη Ρώμη ένας βασιλικός όμηρος. Αυτός ήταν ένας από τους γιούς του Αντιόχου Γ΄, ο Αντίοχος Δ΄, ο οποίος έμεινε για πολλά χρόνια στη Ρώμη, όπου γνώρισε καλύτερα τον τρόπο που λειτουργούσε και εντυπωσιάστηκε. Εκείνα τα χρόνια, βασιλιάς της Σύριας ήταν ένας άλλος γιος του Αντιόχου Γ΄, ο Σέλευκος Δ΄, ο οποίος αργότερα αντάλλαξε τον μικρότερο του γιο, Δημήτριο, για τον αδερφό του, Αντίοχο Δ΄. Όμως, ο Ηλιόδωρος, ένας από τους βασιλικούς αξιωματούχους του Σέλευκου, δολοφόνησε τον Σέλευκο το 175 π.Χ. Ωστόσο, όντας τώρα ελεύθερος, ο Αντίοχος Δ΄ με τη σειρά του δολοφόνησε τον Ηλιόδωρο και έγινε βασιλιάς των Σελευκιδών με το όνομα Αντίοχος Δ΄ Θεός Επιφανής.
Ο Αντίοχος, αρχικά, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του κατάφερε να αποπληρώσει τους Ρωμαίους, αν και με μερική βοήθεια από τον Σέλευκο Δ΄, το 173 π.Χ. Δύο χρόνια αργότερα, ξέσπασε ο 6ος Συριακός πόλεμος (171- 168 π.Χ.), ο οποίος –συνοπτικά– έληξε με νίκη του Αντιόχου κατά των Πτολεμαίων και με τη –σχεδόν— πλήρη υποταγή τους. Το 168 π.Χ., όμως, όταν ο Αντίοχος είχε κατασκηνώσει κοντά στην Αλεξάνδρεια και το ναυτικό του είχε καταλάβει την Κύπρο (παραβιάζοντας του όρους της Απάμειας), δέχθηκε μια ρωμαϊκή πρεσβεία με επικεφαλής τον Γάιο Ποπίλλιο Λαίνα. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια χαρακτηριστική σκηνή, την οποία περιέγραψε ο Πολύβιος, κατά την οποία ο Λαίνας σχεδίασε έναν κύκλο στην άμμο, κλείνοντας μέσα του τον Σελευκίδη βασιλιά, δίνοντας του ένα τελεσίγραφο. Ο Αντίοχος είχε δυο επιλογές: είτε να αποσυρθεί από τα Πτολεμαϊκά εδάφη και την Κύπρο και να διατηρήσει ολόκληρο το βασίλειό του χωρίς επιπτώσεις είτε να προχωρήσει σε πόλεμο με τη Ρώμη. Αυτή η επιλογή έπρεπε να παρθεί πριν βγει από τον κύκλο. Ο Αντίοχος επέλεξε να αποσυρθεί στο βασίλειό του, καθώς, έχοντας μείνει αρκετά χρόνια στη Ρώμη, ήξερε πως τα λόγια του Λαίνα είχαν βαρύτητα και φοβόταν μια ανοικτή σύγκρουση με τη Ρώμη.
Μετά από αυτά τα γεγονότα, τα σχέδια του Αντιόχου άλλαξαν, καθώς πια δεν μπορούσε να ελπίζει σε επέκταση προς τα δυτικά, επειδή εκεί παραμόνευε η Ρώμη. Έτσι, αποφάσισε αρχικά να οργανώσει το βασίλειό του και αργότερα να επεκταθεί ανατολικά. Το 166 π.Χ. διοργάνωσε μια τεράστια στρατιωτική παρέλαση στη Δάφνη, μια πόλη-προάστιο της Αντιόχειας και, συγκεκριμένα, στο ιερό του θεού Απόλλωνα. Η στρατιωτική πομπή αυτή ήταν εντυπωσιακή, πλουσιότατη και προέβαλε την εξουσία και τη δύναμη του Σελευκιδικού βασιλείου. Το σχέδιο του Αντιόχου, βέβαια, ήταν να διεξάγει μια μεγάλη εκστρατεία/ανάβαση προς τα ανατολικά, όπως ακριβώς είχε κάνει και ο πατέρας του ο Αντίοχος Γ΄, με σκοπό την εδραίωση της εξουσίας του. Ωστόσο, πριν ξεκινήσει το μακρινό του ταξίδι, μερίμνησε για τη διαδοχή του, έτσι ώστε να μη βρεθεί απροετοίμαστος. Γι’ αυτόν το λόγο, αναγόρευσε συν-βασιλέα τον ανήλικο τότε γιο του Αντίοχο Ε΄, ενώ τον άφησε στα έμπιστα χέρια ενός βασιλικού επιτρόπου, του Λυσία, μέχρι να ενηλικιωθεί.
Το 165 π.Χ., ο Αντίοχος έχοντας πια ρυθμίσει τα πράγματα στο βασίλειό του, ξεκίνησε την εκστρατεία του προς την ανατολή. Στην εκστρατεία αυτή, κατάφερε να υποτάξει την μείζονα Αρμενία και να την θέσει –πάλι– υπό σελευκιδικό έλεγχο, ενώ με τον στρατό του προχώρησε προς το Ιράν και της Περσίδα –οπού δυστυχώς για αυτόν– πέθανε το 164 π.Χ. από μια ασθένεια. Σε αυτό το σημείο έληξε, λοιπόν, πρόωρα η ανάβασή του και ο κλήρος έπεσε στη σωστή λειτουργία του συστήματος διαδοχής, που ο ίδιος είχε εγκαταστήσει. Αυτό που ακολούθησε βεβαία, ήταν ο σφετερισμός του σελευκιδικού θρόνου, από τον γιο του Σέλευκου Δ΄, τον Δημήτριο Α΄ Σωτήρα, ο οποίος ξεφεύγοντας από τη Ρώμη και καταφθάνοντας στη Συρία, δολοφόνησε τον Λυσία και τον Αντίοχο Ε΄, παίρνοντας το θρόνο για τον ίδιο. Οι Ρωμαίοι, από την άλλη, δυσαρεστήθηκαν από αυτήν την εξέλιξη, καθώς θα προτιμούσαν έναν ανήλικο και άπειρο βασιλιά στον θρόνο των Σελευκιδών.
Η ζωή, το έργο και οι προκλήσεις που αντιμετώπισε ο Αντίοχος Δ΄, αντικατοπτρίζουν άριστα την εποχή του. Το Σελευκιδικό βασίλειο, μετά το 188 π.Χ. , δεχόταν ολοένα και περισσότερη πίεση από τους Ρωμαίους, οι οποίοι –αργά αλλά σταθερά– διείσδυαν στα εσωτερικά πράγματα των Σελευκιδών, ενώ η σελευκιδική επικράτεια μειωνόταν. Τέλος, ο απροσδόκητος θάνατος του Αντιόχου Δ΄ σηματοδότησε την εκκίνηση της φθίνουσας πορείας της σελευκιδικής εξουσίας, τη σταδιακή εδαφική συρρίκνωση της επικράτειας προς το κέντρο τους στη Συρία, την έναρξη διαρκών δυναστικών ερίδων και τη σταδιακή ανάμιξη των Ρωμαίων ως ρυθμιστές της βασιλικής αυλής. Αξιοσημείωτο είναι, βέβαια, πως το σελευκιδικό βασίλειο κατάφερε να επιβιώσει για ακόμη έναν αιώνα, μέχρι και την οριστική κατάλυση της δυναστείας από τον Γάιο Πομπήιο το 64 π.Χ., ο οποίος ενσωμάτωσε τα εναπομείναντα εδάφη της στη ρωμαϊκή επικράτεια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Shipley G, Ο ελληνικός κόσμος μετά τον Αλέξανδρο 323-30 π.Χ. , ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2012.
- Clancier PH, Coloru O, Gorre G, Οι ελληνιστικοί κόσμοι : από τον Νείλο στον Ινδό ποταμό, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2020.
- Grainger D. John, The Syrian wars, Εκδόσεις Leiden, Boston, 2010
- Volkmann Hans, “Antiochus IV Epiphanes”, Encyclopedia Britannica, 5 Jan. 2021
