Του Γιάννη Μάρκελλου,
Σε όλες τις εποχές, το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη» δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα. Ας φέρουμε στο νου μας, επί παραδείγματι, το σύνταγμα των Τυραννοκτόνων, το οποίο στα μάτια των θεατών φαινόταν ότι επιτίθετο σε αυτούς, αλλά στην ουσία επιτίθετο και σε ένα ολόκληρο πολιτικό καθεστώς, στο πολίτευμα της Τυραννίας. Έτσι και στον Μεσαίωνα, δε θα μπορούσε να εκλείπει αυτός ο τρόπος εικαστικής αποτύπωσης πολιτικών ιδεών. Επομένως, η βυζαντινή ζωγραφική δεν έχει να κάνει μόνο με τα βαθύτερα νοήματα μιας πίστης, αλλά σχετίζεται και με ιστορικά γεγονότα.
Ο Ύστερος Μεσαίωνας χαρακτηρίζεται ως μία περίοδος συνεχών ανακατατάξεων και πολιτικών εξελίξεων, αλλά και από μία ιδιαίτερη πνευματική ανάπτυξη. Οι ιστορικές καταστάσεις είναι αυτές που επηρεάζουν καταλυτικά την καλλιτεχνική εξέλιξη. Ο Ζακυνθινός γράφει για την τέχνη πολύ χαρακτηριστικά μεταξύ άλλων: «….γλώσσα μεταφυσική, προσιτή σε όλους, απρόσωπη και άφθαρτη…». Αυτή η τόσο λακωνική διατύπωση υποδηλώνει την ανάγκη μίας σύνθετης ερμηνευτικής προσέγγισης των καλλιτεχνικών δημιουργημάτων από την πλευρά των ιστορικών της τέχνης.
Τον 12ο αι., οι πολεμικές συγκρούσεις σε συνδυασμό με την ανάγκη των ανθρώπων να επαναπροσδιορίσουν τη ζωή τους μέσω της θρησκευτικής πίστης ευνόησαν την ανάπτυξη πιο ρεαλιστικών καλλιτεχνικών τάσεων. Κατά την περίοδο της βασιλείας του Μανουήλ Κομνηνού, παρατηρείται «η τέλεια έκφραση της βυζαντινής πνευματικότητας» κατά τον V. Djuric. Θαυμάσιο δείγμα αυτού του έντονου ρεαλισμού αποτελεί το ψηφιδωτό του αυτοκρατορικού ζεύγους (Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και Ειρήνη) που πλαισιώνει την Παναγία Βρεφοκρατούσα στο υπερώο της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινουπόλεως.
Όσον αφορά τα Βαλκάνια, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σύνθεση του «Επιταφίου Θρήνου» στον ναό του Αγίου Παντελεήμονος στο Nerezi. Η ρεαλιστική απόδοση είναι πασιφανέστατη, καθώς εκδηλώνεται για πρώτη φορά το ανθρώπινο συναίσθημα στη βυζαντινή τέχνη. Όλα αυτά δείχνουν ότι η καλλιτεχνική εξέλιξη δεν αποτελεί προνόμιο μίας κλειστής κάστας ανθρώπων, αλλά ανοίγεται ένας δίαυλος επικοινωνίας, προκειμένου να έχει απήχηση σε όλο τον χριστιανικό και μη κόσμο.
Με την ανατολή του 13ου αι. και προφανώς λόγω της διάσπασης της αυτοκρατορίας που προκάλεσε η Δ΄ Σταυροφορία, η τέχνη οδηγείται στην αναζήτηση του μνημειώδους. Από τις ελάχιστες διασωθείσες πηγές είναι αδύνατο να ξεκαθαριστεί αν οι καλλιτέχνες που εικονογραφούν τα μοναστικά καθιδρύματα και τους ναούς προέρχονται από τη Θεσσαλονίκη, το Άγιον Όρος, τη Νίκαια ή και ακόμα από την Κωνσταντινούπολη.
Στη Σερβία αυτό το χρονικό διάστημα ιστορήθηκε και ο ναός της Παναγίας στη Μονή Studenica, η οποία απέκτησε ιδιαίτερη σημασία για τους Σέρβους (έχει χαρακτηριστεί ως η μητέρα πασών των Σερβικών Εκκλησιών). Για την εικονογράφηση του συγκεκριμένου ναού πληροφορούμαστε από μία επιγραφή στο τύμπανο του τρούλου (1208-1209). Πραγματοποιήθηκε κατόπιν εντολής του μεγάλου ζουπάνου Βουκάν, γιου του Στεφάνου Νεμάνια. Αντιλαμβανόμαστε πως η τέχνη έρχεται να συγκεραστεί με την κρατική πολιτική, διότι ιδρυτής του σερβικού κράτους ήταν ο Στέφανος Νεμάνια και ο γιος του Σάββας, ιδρυτής της ανεξάρτητης Σερβικής Εκκλησίας. Επομένως, έπρεπε να δημιουργηθεί κάτι που θα αντανακλούσε τη δόξα της Σερβίας και της δυναστείας των Νεμανιδών.
Το μνημειώδες ως τεχνοτροπία συνεχίζει σε μεγαλύτερη κλίμακα στις τοιχογραφίες του ναού της Αναλήψεως στη μονή της Mileseva. Η Μονή χτίστηκε από τον Κράλη Βλαδισλάβο και εικονογραφήθηκε το 1236. Η χρήση της ελληνικής γλώσσας υποδεικνύει πως εργάστηκαν Έλληνες στην καταγωγή καλλιτέχνες στο συγκεκριμένο μοναστήρι. Οι Αρχαιολόγοι και Ιστορικοί της Τέχνης στις μέρες μας θεωρούν πως έχουμε να κάνουμε με μίμηση των ψηφιδωτών της Θεσσαλονίκης. Ο Άγγελος προ του κενού τάφου συγκλονίζει τους θεατές, αποπνέοντας μοναδική ομορφιά και έντονη εκφραστικότητα.
Και στο ναϊκό οικοδόμημα της Μονής Sopocani (Σοπότσανι) που ιδρύθηκε μεταξύ 1258-1265 από τον Στέφανο Ούρεση, αδελφό του Βλαδισλάβου, Έλληνες ήταν οι ζωγράφοι που πρωτοπόρησαν και εξέλιξαν σε μεγάλο βαθμό τις συμβάσεις της βυζαντινής τέχνης. Εδώ ο θάνατος της Άννα Σαράντολο, της δεύτερης γυναίκας του Στέφανου Πρωτόστεπτου, δίνει την ευκαιρία στο σύγχρονο κοινό να «διαβάσει» το μνημείο από πολλαπλές οπτικές γωνίες (οι πολιτικές συνδηλώσεις είναι εμφανείς).
Η απόδοση της έκφρασης των συναισθημάτων ανάγεται κατά βάση στην εποχή μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως (1261). Αυτή την περίοδο εκδηλώνεται η παλαιολόγεια Αναγέννηση και την ίδια εποχή στη Μακεδονία κυοφορείται η λεγόμενη «Μακεδονική Σχολή» (ο όρος δεν συνηθίζεται πλέον), η οποία κατά βάση έχει ως πυρήνα της τον έντονο ρεαλισμό. Βέβαια, τα στεγανά μεταξύ «Μακεδονικής Σχολής» και «Σχολής της Κωνσταντινούπολης» έχει διαπιστωθεί ότι δεν ανταποκρίνονται και πολύ στην πραγματικότητα.
Αυτές οι δύο προσλαμβάνουσες επηρέασαν και τη βυζαντινή τέχνη στη Σερβία. Αυτές οι τομές αποτέλεσαν τον προάγγελο του πλήρους εκβυζαντινισμού του κράτους επί βασιλείας Μιλούτιν (1282-1321) τόσο σε επίπεδο κρατικής πολιτικής, λειτουργίας της κρατικής ιδεολογίας δηλαδή, όσο και λειτουργίας της εκκλησιαστικής διοίκησης. Η κυοφορία ουμανιστικών αντιλήψεων στη Σερβία οδήγησε στην απεικόνιση βασιλικών μορφών και εν γένει προσωπικοτήτων που σημάδεψαν διά μέσου των αιώνων την ιστορική ανάπτυξη της Σερβίας.
Η αποτύπωση της πολιτικής ιδεολογίας είναι έκδηλη στο μοναστήρι της Παναγίας στην Gracanica, το οποίο αποτελεί τελευταίο κτίσμα της εποχής του Μιλούτιν. Απεικονίζεται το βασιλικό ζεύγος να φέρει τα «διάσημα» (σύμβολα) των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, ενώ δύο άγγελοι από τον ουρανό το στέφουν. Οι πολιτικοί άρχοντες αποτελούν εκλογή του Θεού, καθώς ο ίδιος μέσω αγγέλων εκπληρώνει το πρόσταγμά Του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Delvoye, Charles (2014), Βυζαντινή Τέχνη, μτφρ. Μ. Β. Παπαδάκη, Αθήνα: Εκδ. Παπαδήμα
- Νυσταζοπούλου–Πελεκίδου, Μαρία (2021), Γεωπολιτική και Πολιτισμός στα Μεσαιωνικά Βαλκάνια: Το Βυζαντινό Πρότυπο, Αθήνα: Εκδ. Λειμών
- Πανσελήνου, Ναυσικά (2000), Βυζαντινή Ζωγραφική-Η Βυζαντινή Κοινωνία και οι Εικόνες της, Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτη
