Του Γιώργου Γαλανάκη,
Οι διαδοχικές γενιές των Ρωμιών της Κωνσταντινούπολης ίδρυσαν σχολεία, καθώς θεωρούσαν ζήτημα πρωταρχικής σημασίας τη γενίκευση της εκπαίδευσης προς όφελος όλων των Ελληνορθοδόξων. Πριν το 1923, ο αριθμός των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ήταν πολύ υψηλός. Σύμφωνα με στοιχεία της περιόδου 1912-1913 λειτουργούσαν 1245 ελληνικά σχολεία. Η Συνθήκη της Λωζάνης αποτελεί το νομικό θεμέλιο της λειτουργίας των μειονοτικών σχολείων. Όμως, οι ρητές αναφορές της Συνθήκης στην εκπαίδευση των μειονοτήτων δεν έγιναν σεβαστές από την τουρκική πλευρά, καθώς με την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας [Cumhuriyet] αναπτύχθηκε η ιδεολογία του ενιαίου έθνους και της ενιαίας γλώσσας. Έτσι, οι μη μουσουλμάνοι που είχαν μείνει στην επικράτεια του νεοσύστατου τουρκικού κράτους ήταν απομεινάρια μη επιθυμητά. Είναι, άλλωστε, γεγονός ότι η ίδια η ίδρυση έθνους-κράτους αποκλείει την Εθνική ετερότητα. Προς αυτή την κατεύθυνση λαμβάνονται μέτρα σχετικά με την εκπαίδευση, τα οποία κάνουν ολοφάνερη την επιθυμία περιορισμού της εκπαιδευτικής δραστηριότητας της μειονότητας και αποτελούν παραβίαση της Συνθήκης της Λωζάνης.
Τα μέτρα που αφορούν την εκπαίδευση τις δεκαετίες του ’20 και του ’30 είναι τα εξής: ανακρίσεις εις βάρος δασκάλων (1924), καθιέρωση του θεσμού του «Ιδρυτή» (Κurucu), στο όνομα του οποίου λειτουργεί κάθε σχολείο, μέτρο που ουσιαστικά αποκόπτει τα σχολεία από τα κοινοτικά τους όργανα (1924), αναστολή λειτουργίας του Ιστορικού Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινούπολης (1925) και, τέλος, τοποθέτηση σε κάθε ίδρυμα ενός επιτρόπου (Tek Muteveli), ο οποίος διαχειρίζεται τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, πράξη που παραβιάζει το άρθρο 40 της Συνθήκης της Λωζάνης, που κατοχυρώνει την ελεύθερη διοίκηση των σχολείων (1935).
Μετά το τέλος του 1947, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις αναθερμαίνονται, γεγονός που έχει θετικό αντίκτυπο και στην εκπαίδευση, καθώς υπάρχει αύξηση μαθητών στα μειονοτικά σχολεία. Το 1950, ειδικότερα, παρατηρείται αύξηση 1.200 μαθητών σε σχέση με τα έτη 1945-46. Αυτό το πρωτοφανές κλίμα προσέγγισης διακόπτεται, όμως, απότομα με τα βίαια γεγονότα των Σεπτεμβριανών του 1955, που επακόλουθο είχε την απέλαση των Ελλήνων πολιτών. Αυτά τα γεγονότα είχαν αντίκτυπο και στην εκπαίδευση, καθώς μέσα σε μία δεκαετία, δηλαδή από το 1955 μέχρι το 1965, παρατηρείται μείωση του μαθητικού δυναμικού σε ποσοστό άνω του 20%.
Κατά τη δεκαετία του 1960 συνεχίστηκαν τα μέτρα που αφορούσαν τα μειονοτικά σχολεία. Ειδικότερα, απαγορεύτηκε η επίσκεψη των κληρικών στα σχολεία (1964), «πάγωσαν» οι διορισμοί Ρωμιών εκπαιδευτικών (1967) και οι διευθυντές υποχρεώθηκαν να δέχονται εγγραφές μαθητών που ανήκουν αποκλειστικά και μόνο στην Ελληνορθόδοξη κοινότητα (1968).
Τη δεκαετία του 1970 συνεχίζεται η φυγή μαθητών, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην επιδείνωση του Κυπριακού Ζητήματος. Συνεπώς, τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 εφαρμόζονται νέα μέτρα: η διοικητική αλληλογραφία υπάγεται στην θεώρηση του Τούρκου υποδιευθυντή (1970), ο υποδιευθυντής ορίζεται ως πρόεδρος του πειθαρχικού συμβουλίου (1976), ενώ οι υποδιευθυντές θεωρούνται συνυπεύθυνοι με τους διευθυντές (1987). Μετά τους σεισμούς του 1999 ορισμένα από τα μέτρα χαλαρώνουν.
Τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα
Όπως προαναφέραμε, οι Ρωμιοί της Κωνσταντινούπολης έδιναν μεγάλο βάρος στην εκπαίδευση των νέων μελών της κοινότητάς τους, για αυτόν τον λόγο προχώρησαν στην ίδρυση πλήθους εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Υπάρχουν, όμως, κάποια που άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα στην ομογενειακή εκπαίδευση κι έχουν καταφέρει –έστω και με πολλές δυσκολίες– να επιβιώσουν μέχρι σήμερα.
Μεγάλη Του Γένους Σχολή
Πρόκειται για ένα σχολείο μεγάλης ιστορικής αξίας. Η «Πατριαρχική σχολή», όπως ήταν η πρώτη της ονομασία, επανιδρύθηκε από τον Πατέρα Γεννάδιο το 1454, αλλά λειτουργούσε και πριν την Άλωση. Πρώτος διδάσκαλος και διευθυντής ήταν ο Ματθαίος Καμαριώτης, ενώ στη σχολή διδάσκουν και διευθύνουν σημαντικοί άνθρωποι της εποχής, όπως ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Κωνσταντίνος Κούμας και ο Γρηγόριος Παλαμάς. Η σχολή είχε κατά καιρούς διάφορες ονομασίες μέχρι την τελική ονομασία της σε «Πατριαρχική Μεγάλη Του Γένους Σχολή». Κατά καιρούς στεγαζόταν σε διάφορα οικήματα της περιοχής του Φαναριού. Το κτίριο στο οποίο στεγάζεται μέχρι και σήμερα ολοκληρώθηκε το 1882. Η κύρια δωρεά ήταν του Κωνσταντίνου Πολιτή, τραπεζικού, και του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Ζαρίφη. Επίσης, δώρισαν πατέρες της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου, καθώς και πολλοί άλλοι. Πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίριο που δεσπόζει στον Κεράτιο Κόλπο.
Πριν την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, οι σχολάρχες ήταν μόνο κληρικοί. Στη Μεγάλη Του Γένους Σχολή μαθήτευσαν νέοι απ’ όλες τις περιοχές του Ελληνισμού. Από τη σχολή αποφοίτησαν σημαίνουσες προσωπικότητες, όπως ο Γιάννης Γρυπάρης και ο Παύλος Καρολίδης. Πριν από τις απελάσεις του 1964, η σχολή είχε 448 μαθητές, ενώ μετά από έναν χρόνο ο αριθμός τους είχε πέσει στο μισό. Έκτοτε η μείωση είναι κατακόρυφη. «Η Μεγάλη Του Γένους Σχολή υπήρξε η ζωογόνος πνοή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, της αρχαίας φιλοσοφίας και της ιστορίας, αλλά και ο αναμεταδότης φάρος της ορθόδοξης παρακαταθήκης».
Ζάππειον Παρθεναγωγείον
Ο Ευάγγελος Ζάππας, ένας άνθρωπος ο οποίος δώρισε μέρος της περιουσίας του για τη μόρφωση των Ελλήνων, άφησε διαχειριστή της διαθήκης του τον ξάδελφό του, Κωσταντίνο Ζάππα, ο οποίος, με τη σειρά του, ίδρυσε το 1875 το Ζάππειο Παρθεναγωγείο και το 1885 ολοκληρώθηκε η αποπεράτωση του κτιρίου που στεγάζεται μέχρι σήμερα. Μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα στο σχολείο φοιτούσαν μόνο κορίτσια. Η πρώτη του διευθύντρια ήταν η Καλλιόπη Κεχαγιά. Σε μία εποχή που οι γυναίκες δεν μορφώνονταν, οι μαθήτριες του Ζαππείου πρωτοπορούσαν και διέπρεπαν.
Ζωγράφειο Λύκειο
Ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1893 με 100 μαθητές. Στα τέλη του 19ου η πληθυσμιακή έκρηξη απαιτεί τη δημιουργία νέου σχολικού ιδρύματος και η ενορία εκπονεί έρανο για την πραγμάτωση αυτού του σκοπού. Μεγάλος χορηγός για την ανέγερσή του υπήρξε ο Χρηστάκης Ζωγράφος. Πρώτος σχολάρχης του ήταν ο Μ. Κεφαλάς.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαρία Ρομποπούλου, Διγλωσσία στην ελληνορθόδοξη μειονότητα της Κωνσταντινούπολης, Αθήνα, Λειμών, 2018
- Μεγάλη Του Γένους Σχολή, Διαθέσιμο εδώ
- Greece Within, Κωνσταντινούπολη – Ζάππειον Παρθεναγωγείο, Διαθέσιμο εδώ
- ΣΕΖ, Ιστορία του Ζωγραφείου, Διαθέσιμο εδώ
