Της Ζωής Σερμπίνη,
Τα αποτροπαϊκά σύμβολα είναι τόσο αρχαία που είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε την εμφάνισή τους στον χρόνο. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά αποτροπαϊκά σύμβολα είναι οι μάσκες, που τις συναντάμε σε πολλούς πολιτισμούς ήδη από την προϊστορία. Η Μέδουσα (ή Γοργώ) και ειδικά το προσωπείο/κεφάλι της, το περίφημο «γοργόνειο», αποτελούσε αποτροπαϊκό σύμβολο ήδη πριν από την Αρχαϊκή περίοδο στην Ελλάδα, κατά τα προϊστορικά χρόνια (5.000 π. Χ.). Γλύπτες και άλλοι τεχνίτες απεικόνιζαν ολόκληρη τη μορφή της ή απομονωμένο το κεφάλι της σε αετώματα ναών (Ναός Αρτέμιδος στην Κέρκυρα), αλλά ακόμη και ως διακόσμηση σε πανοπλίες κ.α.
Ανάμεσα στις θεότητες και τους διάφορους ήρωες της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, η Μέδουσα είναι –δικαίως– ιδιαίτερα δημοφιλής. Ανακαλώντας στο μυαλό μας τη μορφή της Μέδουσας, οι περισσότερες εικόνες σχετίζονται με τον τραγικό θάνατό της, δηλαδή με τον αποκεφαλισμό της από τον Περσέα ή με τα φίδια που ξεπροβάλλουν από τα μαλλιά της. Ωστόσο, η Μέδουσα ήταν κάτι παραπάνω από ένα τέρας, αλλά και το κεφάλι της –το γοργόνειο– ήταν, επίσης, κάτι περισσότερο από ένα απλό τρόπαιο. Πριν προχωρήσουμε, όμως, στη συμβολική και κοινωνική προσέγγιση της μυθολογικής αυτής ύπαρξης, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στις διάφορες εκδοχές του μύθου της Μέδουσας.
Ο Ησίοδος στο έργο του Θεογονία για πρώτη φορά συνδέει τον μύθο της Μέδουσας με αυτόν του Περσέα. Σύμφωνα με την εκδοχή του Ησίοδου, ο Περσέας υποσχέθηκε πως θα σκοτώσει και θα προσφέρει το κεφάλι της Μέδουσας στον βασιλιά Πολυδέκτη, ώστε να γλυτώσει τη μητέρα του, Δανάη, από τον τελευταίο. Με τη βοήθεια της Αθηνάς και του Ερμή, ο Περσέας σκοτώνει τη Μέδουσα και από τον λαιμό της γεννιέται το φτερωτό άλογο Πήγασος και ο ήρωας Χρυσάωρ. Από τότε και στο εξής, η θεά Αθηνά έκανε κομμάτι της αμφίεσής της το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας, τοποθετώντας το στην ασπίδα της, καθώς αυτό, ακόμη και νεκρό, εξακολουθούσε να διαθέτει την ικανότητα να απολιθώνει όποιον το κοιτά.
Ωστόσο, πέρα από το περιστατικό της δολοφονίας της, λίγα πράγματα μας διηγείται ο Ησίοδος για την ίδια τη Μέδουσα. Ανάμεσα σε αυτά είναι η καταγωγή της. Η Μέδουσα/Γοργώ και οι δύο αδερφές της ήταν γοργόνες και κόρες δύο θαλάσσιων πλασμάτων, της Κητούς και του Φορκέα. Σε αντίθεση με τις αδερφές της, η Μέδουσα ήταν θνητή. Οι γονείς τους ήταν απόγονοι της Γαίας και του Πόντου (αδερφού του Ουρανού). Επομένως, μπορούμε να μιλήσουμε για χθόνιες υπάρξεις, από τα πρώτα πλάσματα που γεννήθηκαν από την Γη και τον Ουρανό, μετά το Χάος και πολύ πριν την εμφάνιση των Ολύμπιων θεών.
Στην Ιλιάδα, ωστόσο, το νεκρό κεφάλι της Μέδουσας δεν περιγράφεται με τις μαγικές/υπερφυσικές ικανότητες που του προσδίδει ο Ησίοδος, αλλά υπάρχει η αναφορά πως προκαλούσε φόβο και φυγή σε όποιον το αντίκριζε.
Μέχρι στιγμής, έχουμε δει πώς παρουσιάζεται η Μέδουσα σε ένα μέρος της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας. Οι θανάσιμες και υπερφυσικές της ικανότητες είναι εγγενείς και, επομένως, αποτελούν κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικά της φύσης της. Αυτό συμβαίνει ίσως γιατί πρόκειται για εξέλιξη χθόνιων θεοτήτων των προϊστορικών χρόνων, όπως είναι η θεά των όφεων που συναντάμε σε «ιερά» ειδώλια του ανακτόρου της Κνωσού στην Κρήτη. Αυτές οι δύο μορφές απεικονίζονται με παρόμοιο τρόπο, παραδείγματος χάριν ανάμεσα σε λέοντες, να κρατάνε ή να ζώνονται από φίδια κ.α. Προορισμός των χθόνιων αυτών μορφών ήταν να προσφέρουν προστασία από κακά πνεύματα ή ακόμα και από άλλους επιβλαβείς ανθρώπους. Η ιδιότητα αυτή της Μέδουσας είναι ξεκάθαρη. Όλη της η υπερφυσική και αποτροπαϊκή δύναμη βρίσκεται στο βλέμμα της. Επομένως, κατά την αρχαιότητα το προσωπείο/μάσκα της Γοργούς πρέπει να συμμετείχε σε έθιμα αποτροπής του κακού. Η Μέδουσα/Γοργώ είναι η μόνη από τις χθόνιες προ–ολύμπιες θεότητες που δεν εξευμενίστηκε.
Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της Μέδουσας, πέρα από τα φιδίσια μαλλιά και την τρομακτική της όψη, είναι ότι απεικονίζεται με φτερά. Έχει θεωρηθεί πως οι φτερωτές οντότητες στην αρχαία ελληνική τέχνη παραπέμπουν σε ψυχικές καταστάσεις. Η Μέδουσα/Γοργώ, με βάση τον παραπάνω συλλογισμό, συμβολίζει την ψυχή, καθώς μόνο μια ψυχή θα μπορούσε να «ζει», ενώ έχει αποκοπεί από το σώμα, όπως συμβαίνει στο προσωπείο της Μέδουσας. Αυτό σημαίνει πως η ιδέα για την ύπαρξη της ψυχής ως άυλης και αδιαίρετης υπήρχε ήδη από πολύ νωρίς στην ανθρώπινη σκέψη.
Το 450 π.Χ., ο Πολύγνωτος επιλέγει να απεικονίσει σε αγγείο τη Μέδουσα, αλλά για πρώτη φορά ως μια όμορφη νεαρή κοπέλα. Η μεταστροφή αυτή στην απεικόνιση της Μέδουσας σχετίζεται με την ανάπτυξη της φιλοσοφίας, της τέχνης και της λογοτεχνίας της περιόδου αυτής στην Ελλάδα. Ας μην ξεχνάμε πως την περίοδο αυτή έζησε μια από τις σημαντικότερες μορφές της δυτικής φιλοσοφίας, ο Σωκράτης. Με το πέρασμα των αιώνων, η ιστορία της Μέδουσας διατηρήθηκε και διαδόθηκε, ώσπου στα ρωμαϊκά χρόνια ο μύθος εξιστορείται με μία πολύ σημαντική αλλαγή. Ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος, στο έργο του Μεταμορφώσεις, περιγράφει τη Μέδουσα ως μια πανέμορφη ιέρεια της Αθηνάς, η μόνη θνητή από τις τρεις αδερφές, που ήταν γνωστές και ως Γοργόνες. Ο Ποσειδώνας μεταμορφωμένος σε άλογο βίασε τη Μέδουσα μέσα στον ιερό ναό της Αθηνάς. Η θεά, εξοργισμένη με τη βεβήλωση του ναού της, καταράστηκε τη Μέδουσα μεταμορφώνοντάς την σε ένα απεχθές τέρας, με φίδια να παίρνουν τη θέση των μαλλιών της και με τη θανάσιμη ικανότητα να πετρώνει όποιον την κοιτούσε στα μάτια.
Εδώ, η Μέδουσα παρουσιάζεται με τις υπερφυσικές και θανάσιμες ικανότητές της ως επίκτητες και, μάλιστα, τις αποκτά με τρόπο οδυνηρό. Όχι απλά βιάζεται από τον Ποσειδώνα, αλλά τιμωρείται για τον βιασμό που έχει υποστεί. Σε αυτό το σημείο είναι ξεκάθαρο πως, είτε εσκεμμένα είτε όχι, η ευθύνη για τη φρικαλεότητα που βιώνει η Μέδουσα, αλλά και για την τερατώδη μορφή της μεταφέρεται σε εξωτερικούς παράγοντες. Η Μέδουσα/Γοργώ παύει πια να είναι μια χθόνια δαιμονική ύπαρξη και γίνεται το εξιλαστήριο θύμα για την αποτρόπαια πράξη του θεού Ποσειδώνα.
Η τερατώδης φύση που απέκτησε η Μέδουσα σε αυτή την εκδοχή του μύθου έχει κοινωνικούς υπαινιγμούς. Η ασχήμια της σε αυτή την περίπτωση συμβολίζει τον πόνο και τη φρίκη που μπορεί να υποστεί η ανθρώπινη ψυχή βιώνοντας μια τέτοια εμπειρία, όπως είναι ο βιασμός. Η Μέδουσα μετατρέπεται από δαιμονικό, χθόνιο και αποτροπαϊκό πλάσμα σε μια πανέμορφη ανθρώπινη ύπαρξη και, κυρίως, σε ένα από τα αρχαιότερα θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης που χάνει άθελά του την ομορφιά του. Η Μέδουσα αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα από τα πιο ηχηρά σύμβολα του φεμινισμού. Ο αποκεφαλισμός της Μέδουσας συμβολίζει τη δύναμη της φωνής και της έκφρασης που μια γυναίκα μπορεί να στερηθεί μέσα στην κοινωνία.
Όπως και να ‘χει, είτε ως αποτροπαϊκό σύμβολο είτε ως σύμβολο φεμινισμού, ο μύθος της Μέδουσας απασχόλησε πολλούς καλλιτέχνες και φιλοσόφους από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Όσον αφορά την πίστη σε αποτροπαϊκά σύμβολα και δυνάμεις που μας προστατεύουν, φαίνεται πως αυτή έχει επιβιώσει και στον δικό μας πολιτισμό και αυτό το βλέπουμε σε αντικείμενα/φυλαχτά, όπως το «ματάκι», που μας προστατεύει από το κακό. Τέλος, ο ίδιος ο σταυρός, που βρίσκεται στις κορυφές των ναών, άλλες φορές σε κορυφές λόφων, ως κόσμημα ή φυλαχτό, είναι, επίσης, ένα αποτροπαϊκό σύμβολο που έχουμε κληρονομήσει και το χρησιμοποιούμε μέχρι και σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Kerenyi K., Η Μυθολογία των Ελλήνων, μτφρ. Δ. Σταθοπούλου, Βιβλ. της «Εστίας», Αθήνα
- Burkert W. (1993), Αρχαία Ελληνική Θρησκεία: Αρχαϊκή και Κλασσική Εποχή, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα
- Montanari F.(2017), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, επιμ: Ρεγκάκος. Α. Β. University Studio Press, Θεσσαλονίκη
