Του Γιάννη Μάρκελλου,
Όπως και σήμερα, έτσι και κατά τη ρωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή περίοδο οι πόλεις αποτελούσαν τον ζωογόνο πνεύμονα της αυτοκρατορίας, καθότι η εκκλησιαστική και πολιτική ηγεσία έδρευαν σε αυτές. Όπως θα δούμε και παρακάτω, η χριστιανική παράδοση τάχιστα αντικατέστησε το εθνικό παρελθόν στα Ιεροσόλυμα.
Βασιλικές
Η χριστιανική πίστη άλλαξε ριζικά τις αντιλήψεις για την αρχιτεκτονική. Η ανέγερση λαμπρών βασιλικών αποτελούσε ένα στοίχημα, καθότι η αυτοκρατορική πολιτική εργαλιοποιούσε κυριολεκτικά τα μνημεία της αναδυόμενης θρησκείας, προκειμένου να πείσει τους εθνικούς να μεταστραφούν στον Χριστιανισμό. Χωρίς καμία αμφιβολία, οι βασιλικές αποτελούσαν σύμβολα της νίκης του Χριστού επί των ειδώλων. Η βαθμιαία διείσδυση του Χριστιανισμού, ουσιαστικά, εξοβέλιζε τους εθνικούς με την εκτεταμένη κατεδάφιση των ιερών των αρχαίων θεών. Η επικράτηση του Χριστιανισμού, αν μη τι άλλο, άλλαξε ριζικά τον πολεοδομικό χαρακτήρα των πόλεων.
Το συγκρότημα της Βασιλικής του Μαρτυρίου στην Ιερουσαλήμ με την εντυπωσιακή είσοδο, την εσωτερική πλακοστρωμένη αυλή, τη Ροτόντα της Αναστάσεως και το παρεκκλήσι του Γολγοθά αντικατέστησε το Καπιτώλιο του Αδριανού στο κέντρο της πόλης. Παράλληλα, το Όρος των Ελαιών και η Βηθλεέμ με τις μεγαλοπρεπείς βασιλικές της Ανάληψης και της Γέννησης αντίστοιχα αποτελούν έτερα σημαντικά τοπόσημα.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν πως ο εθνικός χαρακτήρας των Αγίων Τόπων εξαλείφθηκε πλήρως. Κτίρια του εθνικού πολιτισμού βεβαίως και επέζησαν, όπως ένα θέατρο, ένα νυμφαίο και δύο δημόσια λουτρά. Για να κατανοήσουμε αυτό το στοιχείο, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι τα δημόσια λουτρά και δη το θέατρο έπαιζαν καταλυτικό ρόλο στην κοινωνική ζωή. Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνει μια καίρια διευκρίνιση. Το γεγονός ότι τα εθνικά ιερά κτίρια έπαψαν να αποτελούν το κέντρο της θρησκευτικής ζωής δεν σημαίνει ότι καταστράφηκαν βίαια απαραίτητα, αλλά ότι έπεσαν σε αχρηστία λόγω της επικράτησης του Χριστιανισμού.
Θέατρα
Το θέατρο αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων της ρωμαϊκής εποχής. Ήταν ένας χώρος θεάματος, όπου οι άνθρωποι καλλιεργούσαν μία κοινή ταυτότητα. Καθώς ο Χριστιανισμός αποκτούσε τεράστια επιρροή σε όλα τα στρώματα των κοινωνικών τάξεων, σταδιακά αυτή η συνήθεια άρχισε να εξαλείφεται, καθότι οι παραστάσεις θεωρούνταν ηθικά ανάρμοστες για τους Χριστιανούς.
Η Εκκλησία στην παραπάνω προσπάθεια είχε τη συμπαράσταση της αυτοκρατορικής νομοθεσίας. Έτσι, το 425 μ.Χ. αποτελεί έτος–τομή, καθότι απαγορεύθηκαν ρητά δια νόμου όλες οι θεατρικές παραστάσεις και οι αθλητικοί αγώνες κατά τις μεγάλες εορτές της Χριστιανοσύνης, όπως και κάθε Κυριακή. Μόνο αν σκεφθούμε τις παραστάσεις που πραγματοποιούνταν σε Καισάρεια, Γάζα και Σκυθόπολη αντιλαμβανόμαστε πόσο μεγάλη απήχηση είχαν. Στη Σκυθόπολη καταστράφηκαν τμήματα του ωδείου και του θεάτρου και άρχισαν να χτίζονται δημόσια κτίρια. Τέλος, στη Σεβαστή το θέατρο παράκμασε και ενσωματώθηκε στον ευρύτερο χώρο του χριστιανικού ναού του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού. Ο 5ος και ο 6ος αιώνας αποτελούν αιώνες πλήρους αναδιοργάνωσης του πολεοδομικού ιστού των αστικών κέντρων της ευρύτερης Παλαιστίνης.
Δρόμοι
Τα ρωμαϊκά κατάλοιπα αφορούσαν και την οδοποιία. Οι κεντρικοί δρόμοι με σκεπαστούς κατά βάση πεζοδρόμους ήταν ένα από τα κατάλοιπα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Αν σκεφτούμε ότι κατά μήκος των κεντρικών δρόμων βρίσκονταν καταστήματα και μεγάλα δημόσια κτίρια, τότε κατανοούμε πως οι δρόμοι αποτελούσαν τον πνεύμονα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής.
Η βυζαντινή παράδοση διαφοροποιήθηκε κατά πολύ από τη ρωμαϊκή κληρονομιά και όσον αφορά τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι ρωμαϊκοί μηχανικοί ακολουθούσαν τη συμμετρία του ιπποδάμειου συστήματος εν αντιθέσει με τους Βυζαντινούς, οι οποίοι άρχιζαν να πειραματίζονται όλο και περισσότερο, δεδομένου ότι η χάραξη των δρόμων γινόταν με βάση τις ανάγκες της δεδομένης στιγμής και όχι κάποιο σύστημα.
Ένα από τα πολλά κατάλοιπα που έφερε η αρχαιολογική σκαπάνη στο φως είναι και ο Cardo Maximus (η κάθετη κεντρική οδός) της Ιερουσαλήμ, που κατασκευάστηκε κατά την εποχή του Ιουστινιανού και βρισκόταν σε άμεση γειτνίαση με τον Ναό της Αναστάσεως του Κωνσταντίνου. Η Αμφίστοος Οδός, η οποία είχε πλάτος 22,5 μ., ήταν κατασκευασμένη από μεγάλες ορθογώνιες πλάκες. Το μεσαίο τμήμα του δρόμου είχε πλάτος 12 μ. Κάτω από το μεσαίο τμήμα υπήρχαν αυλάκια αποχέτευσης.
Από Επισκοπή Ιεροσολύμων σε Πατριαρχείο
Η Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος της Χαλκηδόνος το 451 απετέλεσε ιστορική τομή για την Εκκλησία των Ιεροσολύμων. Χάρη στη διπλωματική ευστροφία του επισκόπου Ιουβενάλιου, η επισκοπή των Ιεροσολύμων ανυψώνεται σε Πατριαρχική έδρα. Αυτό σήμαινε ουσιαστικά αποκοπή από την Αντιόχεια, η οποία αποτελούσε πράγματι μια ζωντανή πληγή. Η ανεξαρτητοποίηση από την Αντιόχεια σήμαινε και ρήξη με τη Μητρόπολη της Καισάρειας, η οποία κατείχε τα πρωτεία στην Εκκλησία της Παλαιστίνης. Ο Ιουβενάλιος πράγματι πέτυχε τον στόχο του, καθότι βρήκε σύμμαχο το Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας. Η εξέλιξη, αυτή, αυτομάτως έδινε τη δυνατότητα στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων να εκλέγει, να διορίζει επισκόπους, καθώς και να καλεί μείζονα σύνοδο των επισκόπων της Παλαιστίνης. Αυτή η πράξη είχε και βαθύτερα θετικά αποτελέσματα. Η Ιερουσαλήμ απέκτησε σταδιακά παγκόσμια εμβέλεια σε όλο τον χριστιανικό κόσμο λόγω της πνευματικής της σημασίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Τσουλκανάκης, Δημήτριος (2008), Άγιοι Τόποι – Η Βυζαντινή Παλαιστίνη (4ος-7ος αιώνας), Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.
- Σφυρόερα, Σοφία (2000), Άγιοι Τόποι, Ελληνικά Γράμματα
