Ο Νεοθωμανισμός και οι επιπτώσεις του στις διεθνείς σχέσεις

Του Λάμπρου Καρασμάνη,

Το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας αυτοκρατορίας με μακρά ιστορία 6 αιώνων, τάραξε συθέμελα το διεθνές σύστημα και έφερε νέα δεδομένα στις περιοχές της Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων και της Βόρειας Αφρικής, όπου νέες κρατικές οντότητες χάραξαν την δική τους μετα-οθωμανική πορεία. Δεδομένου των ιστορικών συγκυριών, και η σύγχρονη Τουρκία χάραξε την δική της πορεία, ενώ πάντα την στοιχειώνει το Αυτοκρατορικό της παρελθόν, ένα παρελθόν το οποίο σε μεγάλο βαθμό ορίζει πλέον την εξωτερική της πολιτική και τις σχέσεις της με τις κρατικές οντότητες που κάποτε αποτελούσαν περιφέρειες της πάλαι κάποτε ένδοξης Αυτοκρατορίας.

Στη Λιβύη, η Τουρκία επιχειρεί τη σταθεροποίηση του πολιτικού καθεστώτος της Τρίπολης, ενώ η τουρκική στρατιωτική παρουσία είναι εκτενής. Απώτερος σκοπός; Η εκμετάλλευση των ενεργειακών πηγών και της στρατηγικής θέσης της χώρας στη Βόρεια Αφρική, όσο και της θέσης της στις διεθνείς σχέσεις, ένα ανάχωμα της Τουρκίας μεταξύ του Αραβικού κόσμου, της Ευρώπης και της τριάδας Ελλάδας–Κύπρου–Ισραήλ.

Η επικαιρότητα μας μαρτυρά και μία ακόμα πτυχή των Τουρκικών παρεμβάσεων σε γειτονικές χώρες. Οι πρόσφατες επιχειρήσεις – αντίποινα σε βόρειο Ιράκ και Συρία κατά των Κούρδων για την τρομοκρατική επίθεση στην Κωνσταντινούπολη αποτελούν μία ακόμη προέκταση της τουρκικής ηγεμονικότητας που παρουσιάζει στην γειτονιά της Μέσης Ανατολής. Στην ίδια κατηγορία μπορούμε να κατατάξουμε και τις ιδιαίτερες σχέσεις Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν, οι οποίες με μεγάλη κοινή πολιτισμική Ιστορία και γεωπολιτικών συμφερόντων, επηρεάζουν τη στάση της στην σύγκρουση Αζερμπαϊτζάν–Αρμενίας.

Εκ του γεγονότος, επίσης, ότι το νεότερο Ελληνικό κράτος αναπτύχθηκε σε εδάφη που ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μπορούμε να διακρίνουμε το εύφορο έδαφος για διαμάχες και διεκδικήσεις μεταξύ των δυο οντοτήτων. Παράλληλα, υποσημειώνουμε ότι η Τουρκία αποτελεί διάδοχη οντότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θα αποδεχθούμε τους όρους ως λειτουργικά ταυτόσημους.

Αρχικά, πρέπει να παρατηρήσουμε πως οι δύο διαφορετικοί πολιτισμοί διδάσκουν στο εσωτερικό τους την ανεξαρτητοποίηση των Ελλήνων. Για τους Έλληνες χρησιμοποιείται ο όρος «επανάσταση», ενώ οι Τούρκοι χρησιμοποιούν τον όρο «στάση» ή «απόσχιση».

Πέραν της παραπάνω διαφοροποίησης, οι δυο οντότητες βρέθηκαν σε εμπόλεμη κατάσταση αρκετές φορές, παίζοντας σταθερά ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, ενώ παράλληλα ο εκάστοτε νικητής του παιγνίου αυτού λάμβανε μόνο μέρος των όσων είχε αποσπάσει από τον ηττημένο, καθώς πάντα υπήρχαν διαφυγόντα κέρδη υπέρ των Μεγάλων Δυνάμεων που έπρεπε να επισφραγίσουν οιαδήποτε αλλαγή του status quo, ικανοποιώντας εν τοις πράγμασι και τα δικά τους συμφέροντα.

Από τη «μάχη της Μελούνας» μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους, από τη συνθήκη των Σεβρών, στη Μικρασιατική Εκστρατεία, την υπερεπέκταση και την καταστροφή, ύστερα στη συνθήκη της Λωζάνης, και τέλος με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς έως την τελωνειακή ένωση, οι σχέσεις των δύο οντοτήτων χαρακτηρίζονται από πλειάδα διαφορών και αντιθέσεων.

Όμως, σήμερα, η πραγματική διαφορά είναι μια και μοναδική, τουλάχιστον από τη σκοπιά της Ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Αυτή της οριοθέτησης Υφαλοκρηπίδας και Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης στο Αιγαίο Πέλαγος. Αντιθέτως, ο κατάλογος των ζητημάτων που θέτει η Τουρκική εξωτερική πολιτική είναι αρκετά μακρύς:

• Οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας Αιγαίου (η μοναδική διαφορά που δέχεται η Ελλάδα)

• Μη επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων (αιγιαλίτιδας ζώνης) πέραν του σημερινού ορίου των 6 ν.μ.. Συγκεκριμένα, επικρέμεται το καθόλα παράνομο τουρκικό casus belli (αιτία πολέμου) στην περίπτωση που η Ελλάδα προχωρήσει σε επέκταση του εύρους της εν λόγω ζώνης.

• Το εύρος του εθνικού εναερίου χώρου της Ελλάδος, ήτοι 10 ν.μ., ως αναντίστοιχο των 6 ν.μ. της χωρικής της θάλασσας.

• Το καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου.

• Τα όρια των Περιοχών Πληροφόρησης Πτήσης (F.I.R.) Αθηνών και Κωνσταντινούπολης.

• Τα όρια της Ζώνης Έρευνας και Διάσωσης (S.A.R.) στο Αιγαίο.

• Τις ζώνες αμφισβητούμενης κυριαρχίας στο Αιγαίο, λεγόμενες και ως «γκρίζες ζώνες», ορολογία που καλώς δεν υιοθέτησε ποτέ επίσημα καμιά ελληνική κυβέρνηση.

• Τα επιχειρησιακά όρια στα πλαίσια του Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ)

• Μη αναγνώριση ζωνών εθνικής δικαιοδοσίας στα νησιά (αγνοώντας παντελώς το Άρθρο 121 της UNCLOS III).

• Το θέμα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη (συλλογικός αυτοπροσδιορισμός, εκπαίδευση και θρησκευτικά δικαιώματα).

Σχολιάζοντας τα παραπάνω, θα σταθούμε αρχικώς στο κομμάτι της αποστρατιωτικοποίησης των ελληνικών νήσων. Ασφαλώς, αποτελούσε όρο της συνθήκης της Λωζάνης (1923), όσο και της συνθήκης των Παρισίων (1947) που ρυθμίζει την προσάρτηση των Δωδεκανήσων.

Όμως, σε ό, τι αφορά τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη, πλέον η Σύμβαση του Μοντραί (1936) καθορίζει τον επανεξοπλισμό των Στενών, καθώς και τον εν λόγω νήσων. Σε ό, τι αφορά τώρα τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο, την Ικαρία, καθώς και τα Δωδεκάνησα, η Ελλάδα παραδέχεται την ύπαρξη στρατιωτικών δυνάμεων επί αυτών ανοιχτά από το 1974 (Τουρκική εισβολή στην Κύπρο) και μετά, στη βάση του δικαιώματος της νόμιμης άμυνας, όπως αυτό απορρέει από το Άρθρο 51 του Χάρτη του Ο.Η.Ε..

«Καμιά διάταξη αυτού του Χάρτη δεν θα εμποδίζει το φυσικό δικαίωμα της ατομικής ή συλλογικής νόμιμης άμυνας, σε περίπτωση που ένα Μέλος των Ηνωμένων Εθνών δέχεται ένοπλη επίθεση, ως τη στιγμή που το Συμβούλιο Ασφαλείας θα πάρει τα αναγκαία μέτρα για να διατηρήσει τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Τα μέτρα που θα παίρνουν τα Μέλη των Ηνωμένων Εθνών κατά την άσκηση αυτού του δικαιώματος της νόμιμης άμυνας θα ανακοινώνονται αμέσως στο Συμβούλιο Ασφαλείας, και σε καμία περίπτωση δεν θα θίγουν την εξουσία και την υποχρέωση που έχει το Συμβούλιο Ασφαλείας, σύμφωνα με αυτόν το Χάρτη, να αναλαμβάνει οποτεδήποτε τη δράση που κρίνει αναγκαία για τη διατήρηση ή για την αποκατάσταση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας».

Πρέπει, δε, να σημειωθεί ότι το δικαίωμα στη νόμιμη άμυνα έχει χαρακτήρα jus cogens και, κατά συνέπεια, υπερτερεί έναντι τυχόν συμβατικών υποχρεώσεων που φέρει το κράτος.

Ως προς το τουρκικό casus belli, πρέπει αρχικώς να σημειώσουμε τη θέση του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, η οποία συνοψίζεται στα ακόλουθα:

«Η Ελλάδα κατά την κύρωση της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας (Ν. 2321/1995) δήλωσε ρητά ότι επιφυλάσσεται να ασκήσει σε οιοδήποτε χρόνο το δικαίωμά της να επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη της μέχρι τα 12 ν.μ.

Ως αντίδραση προς τη νόμιμη αυτή θέση της Ελλάδας, η τουρκική Βουλή εξουσιοδότησε με ψήφισμά της (8/6/1995) την τουρκική κυβέρνηση, εν λευκώ και στο διηνεκές, να κηρύξει πόλεμο (casus belli) στην Ελλάδα (εξουσιοδότηση για χρήση και στρατιωτικών μέσων κατά της Ελλάδος), σε περίπτωση που η τελευταία επεκτείνει την αιγιαλίτιδα ζώνη της πέραν των 6 ν.μ.

Η συμπεριφορά αυτή της Τουρκίας παραβιάζει κατάφωρα θεμελιώδεις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών περί απαγόρευσης χρήσης ή απειλής χρήσης βίας (άρθρο 2, παρ. 4), περί ειρηνικής επίλυσης (άρθρο 2, παρ. 3) και περί καλής γειτονίας και ειρηνικής συνύπαρξης (Προοίμιο).»

Παράλληλα, πρέπει να αναφερθεί ότι η άρση του casus belli αποτελεί προϋπόθεση για την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Ενώ, πηγαίνοντας τη σκέψη ένα βήμα παραπέρα, στην υποθετική περίπτωση που αμφότερες οι οντότητες, Ελλάδα και Τουρκία, αποφάσιζαν να συνάψουν κάποια νέα μεταξύ τους συνθήκη, όσο επικρέμεται το casus belli, η Ελλάδα θα είχε στα χέρια της μια ρήτρα ακυρότητας λόγω απειλής, στα πλαίσια της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών του 1969. Παρατίθεται το αντίστοιχο άρθρο:

«Άρθρο 52
Εξαναγκασμός ασκηθείς σε Κράτος ή διεθνή οργανισμό με απειλή ή χρήση βίας
Κάθε συνθήκη είναι άκυρη εάν η σύναψή της έγινε με απειλή ή χρήση βίας κατά παράβαση των αρχών του διεθνούς δικαίου, όπως αυτές περιέχονται στο Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών»

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Συρίγος Άγγελος, «Ελληνοτουρκικές Σχέσης», εκδόσεις Πατάκη, 3^η έκδοση, Αθήνα, 2022
• Syrians north of Aleppo prepare for Turkish military operation, Al Monitor, Διαθέσιμο εδώ
• The legacies of the Ottoman Empire, Financial Times, Διαθέσιμο εδώ
• Turkish Foreign Policy After Presidentialism, MEI@75, Διαθέσιμο εδώ
• Αιγιαλίτιδα ζώνη – Casus belli, ΥΠΕΞ, Διαθέσιμο εδώ