Της Μαρίας Πέπονα,
Λίγο πριν τη δύση της, οι σουλτάνοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήλπιζαν, μέσω ενός μεγάλου φάσματος μεταρρυθμίσεων, να ανασχέσουν τους απειλητικούς αποσχιστικούς εθνικισμούς των βαλκανικών και μη λαών λαμβάνοντας, έτσι, και την εύνοια των Μεγάλων Δυνάμεων.
Το Τανζιμάτ αποτέλεσε το αποκορύφωμα ενός μεγάλου διαστήματος εκδυτικιστικών προσπαθειών των τελευταίων Οθωμανών σουλτάνων. Κατά την περίοδο αυτή, κάνει την εμφάνισή της η πρώτη αντιπολιτευτική ιαχή στα χρονικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η «φωνή» αυτή, μάλιστα, προήλθε από τους κόλπους της οθωμανικής γραφειοκρατίας που ήταν υπεύθυνη για την προώθηση του μεταρρυθμιστικού έργου.
Η ομάδα αυτή των διανοούμενων μεταρρυθμιστών, που κατείχαν γνώσεις δυτικού τύπου, γνώριζαν ξένες γλώσσες και ήταν εξοικειωμένοι με τις περίφημες φιλελεύθερες και εθνικιστικές ιδέες, όπως είχαν γίνει γνωστές το 1848, αρχικά φαίνονταν ότι θα είχε μια λαμπρή μελλοντική καριέρα. Ύστερα, όμως, και από σφοδρές αντιπαραθέσεις με τις ιθύνουσες προσωπικότητες του οθωμανικού μεταρρυθμιστικού σχεδίου τους Φουάτ και Ααλή Πασά παραμερίστηκαν πλήρως από το πολιτικό κατεστημένο.
Έτσι, μην έχοντας πεδία για τη διάδοση των ιδεών τους αναζήτησαν διέξοδο στον ταχύτατα, τότε, αναπτυσσόμενο κλάδο της δημοσιογραφίας. Τη δεκαετία του 1860, η ομάδα των γραφειοκρατών αρχίζει να εισχωρεί στον κόσμο της δημοσιογραφίας με εκδοτική δράση κυκλοφορώντας την εφημερίδα «Απεικόνιση γνώμης» το 1862, μέσω της οποίας θα ασκούνταν μέτριας έντασης αντιπολίτευση προς τον Σουλτάνο και την οθωμανική κυβέρνηση, την αυξανόμενη θέληση για συγκέντρωση των εξουσιών αλλά και την στάση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς τις Μεγάλες Δυνάμεις. Αργότερα, το 1865 φοβούμενος για τις συνέπειες των θέσεων και της δημόσιας ρητορικής του, ο Ιμπραήμ Σίνασι, ιδρυτής της εφημερίδας, αυτοεξορίζεται στη Γαλλία, ενώ πριν είχε εμπιστευτεί την διαχείριση της εφημερίδας στον Ναμίκ Κεμάλ.
Αντίθετα με τον Σίνασι, του οποίου οι ιδέες είχαν εκσυγχρονιστική χροιά και κινούνταν προς την κατεύθυνση του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού, ο Ναμίκ Κεμάλ στηρίζονταν σε ισλαμικούς συλλογισμούς ώστε να υποστηρίξει φιλελεύθερες αντιλήψεις. Σημαντική, επίσης, ήταν η συνεισφορά του τελευταίου στην ανάπτυξη σύγχρονης ορολογίας, η οποία συμβάδιζε με τις πολιτικές εξελίξεις του 19ου αιώνα με αποτέλεσμα λέξεις όπως η ελευθερία, το έθνος και η πατρίδα να λαμβάνουν νέο περιεχόμενο. Θέλοντας να πετύχει μία ακόμη πιο ενεργή δημόσια θέση, η οποία θα επέτρεπε την εγκαθίδρυση ενός συνταγματικού και κοινοβουλευτικού καθεστώτος, ο Ναμίκ Κεμάλ μαζί με άλλους έξι ομοϊδεάτες του ίδρυσαν το 1865 μια μυστική εταιρεία υπό την επωνυμία «Πατριωτική Συμμαχία» (İttifak–ı Hamıyet) που είχε σημαντικές επιρροές από τους Καρμπονάρους της Ιταλίας.
Η μυστική αυτή εταιρεία προσείλκυσε σημαντικό αριθμό ατόμων, μεταξύ των οποίων μπορούσαν να διακριθούν οι Οθωμανοί σουλτανοπαίδες Μουράτ και Χαμίτ (μετέπειτα σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β’). Άλλες σημαντικές προσωπικότητες της ομάδας των Νέων Οθωμανών, όπως έγιναν γνωστοί, ήταν ο συντηρητικός Ζιγιά Πασάς, που υποστήριζε τη δημιουργία κοινοβουλίου με συγκεκριμένες δυνάμεις και δεν συμφωνούσε με τα περί ισότητας ανάμεσα σε μουσουλμάνους και μη, ο ριζοσπάστης και ακραίος φανατικός μουσουλμάνος Αλή Σουαβί, αλλά και ο φιλελεύθερος Μουσταφά Φαζίλ Πασάς, εγγονός του Μεχμέτ Αλή.
Γενικά, οι Νέοι Οθωμανοί ήταν πιστοί μουσουλμάνοι και χαρακτηρίζονταν από ιδεολογικό υπόβαθρο, το οποίο είχε συνδεδεμένες τις βάσεις του στον αναστοχασμό της περιόδου του ισχυρού Ισλάμ και της δόξας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, κύριο μέρος της κριτικής τους επικεντρώνονταν στην επιφανειακή αντιγραφή των ευρωπαϊκών προτύπων, όπως χαρακτήριζαν το μέχρι τότε τελούμενο μεταρρυθμιστικό έργο, αφού δεν συμπεριλαμβάνονταν η έκφραση των κλασικών οθωμανικών και ισλαμικών αξιών. Πέρα από αυτά κατά την γνώμη τους, το Τανζιμάτ προωθούσε ένα καθεστώς όπου ο εκδυτικισμένος γραφειοκρατικός μηχανισμός θα κατείχε ισχυροποιημένη εξουσία, γεγονός που θα οδηγούσε στην καταστροφή προϋπαρχόντων οθωμανικών δομών εξουσίας και εποπτείας, όπως ήταν οι ουλεμά.
Η νεοοθωμανική λύση στα πολυεπίπεδα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και κοινωνία επαφίεντο στην ενθάρρυνση φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. Περαιτέρω, κύριος στόχος τους ήταν η εγκατάσταση ενός αντιπροσωπευτικού συστήματος διακυβέρνησης, στα πρότυπα του κοινοβουλευτισμού, η παροχή συντάγματος αλλά και η επαναφορά των ισλαμικών νόμων.
Ωστόσο, η ραγδαία μεταστροφή στις υπάρχουσες πολιτικές ισορροπίες προήλθε όταν, το 1867, ο Φαζίλ Πασάς έστειλε, φεύγοντας για το Παρίσι, στον Σουλτάνο Αμπντούλ Αζίζ επιστολή μέσω της οποίας κατονόμαζε τις αποτυχίες τόσο της ίδιας της αυτοκρατορίας όσο και του κυβερνητικού μηχανισμού, ενώ παράλληλα ανέφερε τις εισηγήσεις του για το σύνολο των μεταρρυθμίσεων. Λίγο αργότερα, η επιστολή αυτή τυπώθηκε και μοιράστηκε από τους Νέους Οθωμανούς. Η κίνηση αυτή προκάλεσε την σφοδρή αντίδραση της οθωμανικής κυβέρνησης, που για να εξαλείψει το φαινόμενο της κριτικής, είχε θέσει σε ισχύ ήδη από το 1865 νόμο περί λογοκρισίας. Παραταύτα, αποφασίστηκε εξορία σε οθωμανικές επαρχίες για πολλά μέλη της ομάδας των Νέων Οθωμανών, τελικά όμως οι περισσότεροι απέφυγαν την κυβερνητική τιμωρία και φυγαδεύτηκαν στο Παρίσι.
Η σημαντική νεοοθωμανική δράση στο εξωτερικό (Λονδίνο, Παρίσι, Γενεύη) επικεντρώθηκε στη δημιουργία και έκδοση εφημερίδων με στόχο την ευρύτερη διάδοση των ιδεών τους. Οι εφημερίδες αυτές εισάγονταν στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με σκοπό την ιδεολογική αφύπνιση των Οθωμανών υπηκόων. Με το πέρασμα του καιρού και ύστερα και από τον θάνατο των δύο κύριων πολιτικών τους αντιπάλων, Ααλή και Φουάτ Πασά, οι περισσότεροι εξόριστοι Νέοι Οθωμανοί επέστρεψαν σταδιακά στα οθωμανικά εδάφη (1867-1871), ενισχυμένοι με την πεποίθηση ότι θα μπορούσαν πλέον να πραγματοποιήσουν το όραμά τους. Η επιρροή του νεοοθωμανικού κύματος μπορεί να εντοπιστεί στα κείμενα του βραχυχρόνιου πρώτου οθωμανικού συντάγματος (1876-1878), ενώ αργότερα τα γραπτά τους επηρέασαν (και επηρεάζουν) προσωπικότητες του νεοτουρκικού κινήματος, όπως τον Κεμάλ Ατατούρκ, αλλά και την σύγχρονη τουρκική κοινωνία.
Εν κατακλείδι, αυτό που προσέφεραν οι Νέοι Οθωμανοί ήταν η ανάπτυξη μιας ικανής αντιπολίτευσης που δεν αρκέστηκε στην απλή συγκατάθεση στα εκδυτικιστικά μέτρα. Η ρητορική που ανέπτυξαν ήταν μια απόπειρα μίξης του φιλελευθερισμού της Ευρώπης και των παραδοσιακών ισλαμικών αξιών, αναδεικνύοντας επίσης μια νέα πολιτικής κινητοποίησης, ώστε να αλλάξουν για πάντα την κατεύθυνση της Οθωμανικής και μετέπειτα Τουρκικής Ιστορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Zürcher, Erik J. Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας. Μετάφραση Βαγγέλης Κεχριώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2004.
- Lewis, Bernard. Η Ανάδυση της Σύγχρονης Τουρκίας. Μετάφραση Π. Κωνσταντέας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2001.
