Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης τον Μάρτιο του 1821 αποτελεί μία από τις σημαντικότερες, αν όχι τη σημαντικότερη, στιγμή στη νεότερη ελληνική ιστορία. Χιλιάδες σελίδες έχουν εμποτιστεί με μελάνι, προκειμένου να αποτυπωθούν τα γεγονότα που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του επαναστατικού κινήματος. Ωστόσο, με τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους και την προσπάθεια εφαρμογής του πολυεπίπεδου εθνικού προγράμματος, το οποίο θα έθετε τις βάσεις για τη δημιουργία της εθνικής ταυτότητας, παρατηρήθηκε η εκδήλωση ενός φαινομένου, το οποίο δεν έχει λάβει την απαραίτητη προβολή. Συγκεκριμένα, ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονταν στον ελλαδικό χώρο βρέθηκαν στο στόχαστρο, τόσο του ελληνικού πληθυσμού όσο και των ελληνικών φορέων εξουσίας.
Μία από τις άνωθεν πληθυσμιακές ομάδες ήταν και οι Εβραίοι. Η στοχοποίηση αυτή, όπως συμβαίνει και με την πλειοψηφία των ιστορικών γεγονότων, δεν έγινε τυχαία, ούτε ξαφνικά. Οι εβραϊκές κοινότητες του ελλαδικού χώρου διατηρούσαν, ήδη πολλές δεκαετίες πριν το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, φιλικές σχέσεις με την οθωμανική εξουσία. Αντιθέτως, δεν ήταν λίγες οι φορές που οι σχέσεις τους με τους χριστιανικούς πληθυσμούς ήταν ανταγωνιστικές. Η έναρξη του ελληνικού διαφωτισμού επιβάρυνε τις σχέσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Αυτό συνέβη, καθώς σε μία σύγκρουση ανάμεσα σε Χριστιανούς και Μουσουλμάνους ο εβραϊκός πληθυσμός έπρεπε να επιλέξει την παράταξη με την οποία θα συντασσόταν.
Σε αυτό το σημείο φαίνεται να προχωράνε σε μία λανθασμένη εκτίμηση και να συντάσσονται με την οθωμανική πλευρά. Αξίζει να σημειωθεί ότι με βάση τα δεδομένα της εποχής, η απόφασή τους δείχνει λογική. Συντάσσονται με την πλευρά που τους είχε βοηθήσει τα προηγούμενα χρόνια στην επιβίωσή τους, αλλά και στην κυριαρχία τους σε διάφορους τομείς, όπως ήταν το εμπόριο. Επίσης, το γεγονός ότι προηγούμενα επαναστατικά κινήματα είχαν αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά από τις οθωμανικές δυνάμεις έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απόφαση αυτή.
Με την έναρξη, λοιπόν, της Ελληνικής Επανάστασης, οι οθωμανικοί και εβραϊκοί πληθυσμοί, κυρίως της Πελοποννήσου, καταφεύγουν σε πόλεις, οι οποίες βρίσκονται υπό τον έλεγχο των Οθωμανών. Όταν οι επαναστάτες καταφθάνουν έξω από αυτές τις πόλεις και αυτές δεν παραδίνονται, ξεκινάει η πολιορκία τους. Σε αυτή την περίπτωση, οι πληθυσμοί που βρίσκονται εντός των πολιορκούμενων πόλεων γνωρίζουν ότι διατρέχουν σοβαρό κίνδυνο, τόσο οι περιουσίες τους όσο και η ίδια τους η ζωή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της παραπάνω κατάστασης αποτελεί η πολιορκία της Τριπολιτσάς. Εντός των τειχών της είχαν καταφύγει μουσουλμανικοί, αλλά και σημαντικοί εβραϊκοί πληθυσμοί, προκειμένου να γλιτώσουν από τις επαναστατικές στρατιωτικές επιχειρήσεις. Υπολογίζεται ότι στο οθωμανικό κέντρο της Πελοποννήσου βρίσκονταν 5.000 Εβραίοι. Με την είσοδο των επαναστατών στην πόλη ακολούθησαν σφαγές και λεηλασίες, με τους Εβραίους να έχουν την ίδια μοίρα με τον μουσουλμανικό πληθυσμό της πόλης. Από τους 5.000, ελάχιστοι ήταν αυτοί που γλίτωσαν.
Όπως μπορούμε να αντιληφθούμε τα γεγονότα της Τριπολιτσάς αποτελούσαν ένα σημαντικό πλήγμα για την εβραϊκή κοινότητα της Πελοποννήσου. Η στοχοποίηση των εβραϊκών πληθυσμών των επαναστατημένων περιοχών συνεχίστηκε καθ’ όλη τη διάρκεια των συγκρούσεων. Συγκεκριμένα, οι ενέργειες στις οποίες προχωρούσαν οι κινηματίες κατά αυτών των πληθυσμών ήταν οι διώξεις από τις περιοχές διαμονής τους και η απομάκρυνσή τους από την επαναστατημένη επικράτεια. Στον οθωμανοκρατούμενο ελλαδικό χώρο, οι Εβραίοι μαθαίνοντας για τη στάση των επαναστατημένων αντιμετωπίζουν με δυσαρέσκεια τα γεγονότα. Σε περιοχές με έντονο εβραϊκό στοιχείο, όπως είναι η Θεσσαλονίκη, οι σχέσεις τους με την χριστιανική κοινότητα επιδεινώνονται.
Στη συνέχεια, η ίδρυση του ελληνικού κράτους δεν βελτίωσε ιδιαίτερα τη θέση των Εβραίων. Το κλίμα αντιπαλότητας μεταξύ των τελευταίων και των Ελλήνων διατηρείται. Μάλιστα, ακόμα και σε περιόδους όπου οι κρατικοί παράγοντες δεν τους «κυνηγάνε» με την ίδια ένταση, έχουν να αντιμετωπίσουν διάφορες επιθέσεις από τους Έλληνες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της γνωστής «υπόθεσης Πατσίφικο», το 1847. Ειδικότερα, παρά το γεγονός ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε απαγορεύσει ένα πασχαλινό έθιμο, το «κάψιμο του Ιούδα», το οποίο θα μπορούσε να θεωρηθεί προσβλητικό για την εβραϊκή κοινότητα, ορισμένοι πολίτες δεν κατανόησαν μάλλον το σκεπτικό της συγκεκριμένης απόφασης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να προχωρήσουν στην καταστροφή της περιούσιας του προξένου της Πορτογαλίας στην Ελλάδα, του βρετανικής υπηκοότητας Εβραίου Δον Πατσίφικο. Έπειτα, έλαβε χώρα μια αλυσιδωτή σειρά γεγονότων που διήρκεσε μέχρι το 1850, έλαβε διαστάσεις διπλωματικού επεισοδίου μεταξύ Βρετανίας και Ελλάδας και είχε ως συνέπεια τον ναυτικό αποκλεισμό της δεύτερης, με την εμφάνιση πλήθους προβλημάτων.
Η προαναφερθείσα αντιπαλότητα μεταξύ των δύο κοινοτήτων είχε και ευρύτερες συνέπειες. Συγκεκριμένα, μία μεγάλη μερίδα του εβραϊκού πληθυσμού των αλύτρωτων περιοχών δεν αντιμετώπιζε την προοπτική της ένταξής της στο ελληνικό κράτος θετικά. Έτσι, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων συναντάμε αντιφατικές ενέργειες από τις κοινότητες των περιοχών που απελευθερώνονται. Ειδικότερα, από τη μία πλευρά παρατηρούμε τους Εβραίους των Ιωαννίνων να βοηθούν τις ελληνικές δυνάμεις που μάχονταν στην περιοχή και από την άλλη την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης να προσπαθεί να ενισχύσει οικονομικά τις οθωμανικές δυνάμεις. Τα χρόνια που ακολούθησαν των πολέμων, η διαδικασία ένταξης των εβραϊκών πληθυσμών στο ελληνικό κράτος διέφερε από περιοχή σε περιοχή, με το ίδιο να ισχύει και για τα αποτελέσματα των διαδικασιών αυτών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Douglas D. (2012), Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, (7η ανατύπωση), Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Fleming, K. E. (2009), Ιστορία των Ελλήνων Εβραίων, μτφρ. Νίκος Γάσπαρης, Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας
