Του Στέλιου Καραγεώργη,
Ο Ιωάννης Μεταξάς υπήρξε ένας από τους καλύτερους, αν όχι ο κορυφαίος, επιτελικούς αξιωματικούς που ανέδειξε η Ελλάδα του 20ου αιώνα. Από στρατιωτική οπτική, και όχι από πολιτική εμπάθεια ή ιδεολογικές αγκυλώσεις, είχε ισχυρές αντιρρήσεις για την πολεμική εμπλοκή του ελληνικού κράτους στην Ιωνία. Από τον Ιανουάριο του 1915, όταν προέκυψε το ενδεχόμενο παραχωρήσεων υπέρ της Ελλάδος στην Μικρά Ασία και καθ’ όλη την διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, παρέμεινε αντίθετος στο στρατιωτικό εγχείρημα στην περιοχή.
Τον Ιανουάριο του 1915, κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Μεγάλη Βρετανία υποσχέθηκε στην Ελλάδα σημαντικές εδαφικές παραχωρήσεις στη δυτική Μικρά Ασία, αν η δεύτερη υποστήριζε στρατιωτικά την Σερβία. Ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος ζήτησε από τον συνταγματάρχη Μεταξά, ο οποίος ασκούσε καθήκοντα αρχηγού του Επιτελείου να εκπονήσει μελέτη για τη δυνατότητα διαμελισμού της Μικράς Ασίας.
Στο υπόμνημά του ο Μεταξάς υπογράμμιζε πως η επίμαχη περιοχή αποτελούσε ένα οικονομικό και γεωγραφικό σύνολο, το οποίο ήταν δύσκολο να διαιρεθεί. Σημείωνε ότι η οικονομική αυτονομία και επιβίωση της επίμαχης περιοχής θα μπορούσαν να επιτευχθούν μόνο εάν τα γεωγραφικά όρια της ελληνικής ζώνης επεκτεινόταν βαθιά μέσα στο εσωτερικό της Ανατολίας, όπου ο τουρκικός πληθυσμός υπερτερούσε κατά πολύ του ελληνικού. Παράλληλα, τόνιζε πως το βιλαέτι Αϊδινίου, που θα επιδικαζόταν στην Ελλάδα, δε διέθετε φυσικό σύνορο, καθώς οι κοιλάδες και οι ποταμοί είχαν δυτική κατεύθυνση, αποτρέποντας την άμυνα των ανατολικών συνόρων της ζώνης, εάν αυτή δεν εκτεινόταν πολύ ανατολικότερα.
Σε επόμενη προσωπική συνομιλία που είχε με τον Πρωθυπουργό, ο Μεταξάς ξεκαθάρισε ακόμα περισσότερο τη θέση του. Υποστήριξε ενώπιον του Βενιζέλου, πως η Μικρά Ασία, στο σύνολό της, είχε συντριπτική τουρκική πλειοψηφία, την οποία η Ελλάδα θα καλούνταν να διοικήσει σε περίπτωση που επέκτεινε την ζώνη κατοχής της. Ενέργεια που ο ίδιος θεωρούσε απαραίτητη για να μπορεί το νέο διευρυμένο κράτος να υπερασπιστεί τα σύνορά του στην Ιωνία. Ωστόσο, η διοίκηση εχθρικού πληθυσμού και η υπεράσπιση των ανατολικών συνόρων στην Μικρά Ασία θα απαιτούσαν τεράστιους οικονομικούς πόρους και όλες τις στρατιωτικές δυνάμεις της χωράς, αφήνοντας εκτεθειμένα τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα στην Ευρώπη.
Τις ίδιες απόψεις επανέλαβε και στον βασιλιά Κωνσταντίνο, όταν ο Έλληνας άνακτας διατηρούσε ακόμα αμφιβολίες για την διατήρηση ή μη της ελληνικής ουδετερότητας στον Μεγάλο Πόλεμο. Εντούτοις, πάρα τις αμφιβολίες του, ο Μεταξάς θεωρούσε πως η Ελλάδα είχε προοπτικές μόνιμης κυριαρχίας στην δυτική Μικρά Ασία, μόνο αν η Οθωμανική Αυτοκρατορία ηττούνταν ολοκληρωτικά και διαμελιζόταν οριστικά, ενδεχόμενο δύσκολο λόγω των αντικρουόμενων συμφερόντων των Μεγάλων Δυνάμεων στην περιοχή.
Περίπου έξι χρόνια μετά, στις 25 Μαρτίου του 1921, όταν η Ελλάδα είχε πλέον εμπλακεί στρατιωτικά στην Ιωνία, οι αντιβενιζελικοί ηγέτες κάλεσαν τον απόστρατο πλέον Μεταξά να αναλάβει την αρχιστρατηγία. Σε συνάντηση που είχε με τον Πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη, τον Υπουργό Οικονομικών Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη και τον έμπειρο επιτελικό αξιωματικό Αθανάσιο Εξαδάχτυλο, αρνήθηκε τη θέση και υποστήριξε πως δεν μπορούσε πλέον να υπάρξει στρατιωτική λύση που θα κατέληγε υπέρ της Ελλάδος. Υπεραμύνθηκε της θέσεώς του, λέγοντας πως το μέτωπο πλέον ήταν διευρυμένο και οι γραμμές ανεφοδιασμού τεράστιες, ενώ η παράλληλη επίθεση προς προς Εσκί Σεχίρ και Αφιόν Καραχισάρ, που ήδη εκτελούταν, ήταν λανθασμένη. Σύμφωνα με τον Μεταξά, οι ελληνικές δυνάμεις ήταν ανεπαρκείς, ενώ ακόμα και αν καταλαμβανόταν η κεμαλική πρωτεύουσα, η Άγκυρα, η τουρκική αντίσταση θα παρέμενε. Παρ’ όλ’ αυτά, υποστήριξε πως αν η αρχιστρατηγία του είχε ανατεθεί από τον Νοέμβριο του 1920, όταν οι φιλοβασιλικοί επέστρεψαν στην εξουσία, θα μπορούσε να έχει προπαρασκευάσει την επιθετική επιχείρηση με μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας, πριν τα ελληνικά στρατεύματα βρεθούν σε τόσο κοντινή απόσταση από τις κεμαλικές γραμμές.
Σε νέα δραματική σύσκεψη λίγες ημέρες μετά, οι πολιτικοί ιθύνοντες τού ζήτησαν και πάλι να αναλάβει την αρχιστρατηγία, με τον Μεταξά να πικραίνεται, επειδή δεν του προσφέρθηκε το υπουργείο Στρατιωτικών. Ο απόστρατος στρατηγός αρνήθηκε και πάλι την ηγεσία του στρατού, επικαλούμενος τα παλαιότερα επιχειρήματά του. Τόνισε στους Υπουργούς πως η Ελλάδα δεν εφάρμοζε πλέον τη Συνθήκη των Σεβρών, αλλά προσπαθούσε να καταλύσει το κεμαλικό κράτος, την στιγμή που οι Τούρκοι είχαν αποδείξει ότι δεν είχαν θρησκευτικό, αλλά εθνικό αίσθημα και έβλεπαν τον πόλεμο ως αγώνα υπέρ της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας τους. Η Ελλάδα δεν είχε προνοήσει για τον εξελληνισμό της περιοχής και δεν διέθετε επαρκείς δυνάμεις για να καταφέρει ολοκληρωτική στρατιωτική επικράτηση.
Ήταν τέτοια η απελπισία των Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη, οι οποίοι ζήτησαν από τον Μεταξά να τους φέρει απλώς μια γρήγορη νίκη για να μπορέσουν να σύρουν τον Κεμάλ σε διαπραγματεύσεις, ακόμα και αν οι ελληνικές δυνάμεις έπρεπε τελικά να αποσυρθούν από την Σμύρνη. Ο Μεταξάς τους συνέστησε να οχυρωθούν στην ζώνη που παραχωρούσε η Συνθήκη των Σεβρών και να περιμένουν την αντεπίθεση του Κεμάλ, αντί να επιχειρήσουν την προέλαση προς την Άγκυρα, προοικονομώντας πως η ήττα του 1897 θα φαινόταν παιχνιδάκι μπροστά σε αυτό που μπορούσε να συμβεί στην Ιωνία.
Εν κατακλείδι, ο Ιωάννης Μεταξάς από το 1915 μέχρι το τέλος της ελληνικής παρουσίας στην Μικρά Ασία, έμεινε συνεπής στις απόψεις του σχετικά με το στρατιωτικό εγχείρημα και, δυστυχώς για τον ελληνισμό της Ιωνίας, αποδείχθηκε προφητικός. Η γεωλογική διαμόρφωση της Ανατολίας, η μωαμεθανική πλειοψηφία της και η συντήρηση μεγάλης στρατιωτικής δύναμης στην περιοχή κατέστησαν ανέφικτη την ελληνική επικράτηση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σταματόπουλος, Κώστας Μ. (2020), 1922, Πώς φτάσαμε στην Καταστροφή, Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν
- Λουέλιν-Σμιθ, Μάικλ (2022), Το όραμα της Ιωνίας, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, 1919-1922, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. (2015), 1915, Ο Εθνικός Διχασμός, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
- Συρίγος, Άγγελος – Χατζηβασιλείου, Ευάνθης (2022), Μικρασιατική καταστροφή: 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
