Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Αν, όταν ακούτε τη λέξη «Κτηματολόγιο», σκέφτεστε ατελείωτες ώρες ενασχόλησης με τη γραφειοκρατία και αισθάνεστε έναν τεράστιο εκνευρισμό, σίγουρα δεν είστε μόνοι. Το γεγονός ότι στη χώρα μας η κατασκευή ενός κτηματολογίου αποτέλεσε μια πρόκληση, που τις τελευταίες δεκαετίες μόνο έκανε βήματα προς τα μπροστά, αποδείχθηκε μια εξίσου μεγάλη πρόκληση και για τα νεύρα των πολιτών. Κι όμως, θα με πιστεύατε αν σας έλεγα πως κάτι λιγότερο από 1000 χρόνια πριν και χωρίς κανένα από τα σύγχρονα μέσα, ένα μεσαιωνικό βασίλειο είχε ένα πλήρως λειτουργικό κτηματολόγιο;
Όλα ξεκινούν στη Μάχη του Hastings, το 1066. Όπως θυμούνται, όσοι έχουν μια –κάπως– ιδιαίτερη σχέση με την Ιστορία, ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής, Δούκας της Νορμανδίας, νίκησε τον βασιλιά Harold II και έγινε κύριος της Αγγλίας. Παρόλα αυτά, σύντομα ξεκίνησαν τα προβλήματα, καθώς το 1085, οι Δανοί επιτίθενται στην Αγγλία και οι μισθοφόροι που προσελήφθησαν, για να αποκρούσουν την επίθεση, έπρεπε να πληρωθούν. Συνεπώς, ο Γουλιέλμος είχε την ανάγκη να γνωρίζει ακριβώς ποιους οικονομικούς πόρους διέθετε. Έτσι, τα Χριστούγεννα του 1085, μια ομάδα απεσταλμένων του βασιλιά –ή μάλλον ένα μεγάλο μέρος από τους εργαζομένους στον κρατικό μηχανισμό– ανέλαβαν το κοπιώδες έργο της καταγραφής όλων των εκτάσεων γης και των ιδιοκτητών τους.
Πώς, όμως, εργάστηκαν οι απογραφείς; Ο κάθε γαιοκάτοχος έπρεπε να δηλώσει την αξία της ακίνητης περιουσίας του σε τρεις χρονικές στιγμές: α) μετά τον θάνατο του Εδουάρδου του Ομολογητή, β) τη στιγμή που οι ίδιοι ή ο άμεσος πρόγονός τους είχαν λάβει την περιουσία και γ) τη στιγμή της απογραφής. Όλα αυτά στην Αγγλία σχετίζονταν άμεσα με τη σχέση του καθενός με τη Μοναρχία, καθώς το σύστημα ήταν φεουδαρχικό. Παρόλα αυτά, σε αντίθεση με τη φεουδαρχία στην Ηπειρωτική Ευρώπη, όπου ο κάτοχος γης όφειλε υποτέλεια στον άμεσο κύριό του, στην Αγγλία όλοι όφειλαν πίστη και υποταγή στο πρόσωπο του μονάρχη. Ο Γουλιέλμος, όντας πρακτικός στην εδραίωση της εξουσίας του, διατήρησε αυτό το στοιχείο και έκτοτε υποχρέωνε όλους τους υποτελείς του σε όρκο πίστης προς το πρόσωπο του βασιλιά.
Οι απογραφείς εργάστηκαν με υποδειγματική για την εποχή ταχύτητα και επιμέλεια. Το αποτέλεσμα της δουλειάς τους συνεχίζει να μας συναρπάζει μέχρι και σήμερα, καθώς πρόκειται για την πιο αναλυτική σωζόμενη καταγραφή δεσμών με το Στέμμα και γαιοκτησιών της Μεσαιωνικής Ευρώπης. Για να καταλάβουμε γιατί αυτό ήταν τόσο σημαντικό για τον μονάρχη της εποχής, αρκεί να δούμε ότι η λέξη “hide”, που αναφερόταν σε ορισμένη έκταση γης, είχε πλέον φτάσει να είναι απλώς φορολογική μονάδα, ενώ η έκφραση “knight’s fee” ισοδυναμούσε με πέντε hides και αναφερόταν στην καλλιεργήσιμη γη, που ήταν απαραίτητη για την οικονομική υποστήριξη ενός πάνοπλου ιππότη. Την περίοδο εκείνη, άλλωστε, η στράτευση ήταν και το βασικό αντάλλαγμα που έδιναν οι υποτελείς στον βασιλιά για το δικαίωμα που αποκτούσαν στην εκμετάλλευση της γης.
Δεν είναι, λοιπόν, καθόλου παράξενο που ακόμη και σήμερα τα βιβλία Ιστορίας αναφέρουν αυτό το βιβλίο ως «Μέγα Κτηματολόγιο». Ήταν πραγματικά όχι μόνο ένα σημαντικό έργο, αλλά και ένα ογκωδέστατο χειρόγραφο, το οποίο περιείχε περισσότερες από 13 χιλιάδες καταχωρήσεις. Η ονομασία του (αν και λέγεται ότι αυτή μας είναι γνωστή μόνο από μεταγενέστερες πηγές) απαντά και ως The (Great) Domesday Book, δηλαδή Bιβλίο της Ημέρας της Κρίσης. Αυτός ο –μάλλον– μακάβριος για μας τίτλος αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι όσα είχαν γραφτεί για το ιδιοκτησιακό καθεστώς των συγκεκριμένων γαιών δεν μπορούσαν πλέον να αλλάξουν με κανέναν τρόπο. Στα επόμενα χρόνια, το βιβλίο βοήθησε τόσο στο φορολογικό σύστημα όσο και στην πιστοποίηση της ιδιοκτησίας γαιών. Ως ιστορική πηγή, το Μέγα Κτηματολόγιο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς μας πληροφορεί, μεταξύ άλλων, ότι το ένα πέμπτο των γαιών της Αγγλίας (η οποία τότε εκτεινόταν μέχρι τα σύνορα με τη Σκωτία) ανήκε στον Βασιλιά και το ένα τέταρτο στην Εκκλησία.
Είμαι σίγουρη ότι θα υποθέσετε ότι αυτό το έργο πήρε πολύ καιρό για να γίνει. Άλλωστε, ακόμη και με τα σύγχρονα μέσα, ακούμε εδώ και πολλά χρόνια ότι η διευθέτηση αυτών των θεμάτων αργεί να πραγματοποιηθεί. Κι όμως, θα εκπλαγείτε αν μάθετε ότι η συλλογή στοιχείων για το Μέγα Κτηματολόγιο κράτησε λιγότερο από έναν χρόνο και η συγγραφή δεν άργησε πολύ να ολοκληρωθεί! Ήδη το 1087, η Αγγλία είχε το πρώτο της κτηματολόγιο, δείχνοντας ότι η αποτελεσματικότητα δεν εξαρτάται μόνο από την πρόοδο της τεχνολογίας, αλλά –κυρίως– από τη βούληση και την ορθή διάθεση των πόρων στο έργο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- D. Nicholas (1999), H εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (312 – 1500), Αθήνα: ΜΙΕΤ.
- Discover Domesday, National Archives, διαθέσιμο εδώ.
