Του Νίκου Διονυσάτου,
Το Λεσότο αποτελεί σήμερα, με την μοναδική γεωγραφική του θέση, εξ ολοκλήρου στο εσωτερικό της Νότιας Αφρικής, μια παγκόσμια ιδιαιτερότητα. Η μικρή αφρικανική χώρα, ωστόσο, η οποία εξακολουθεί να διατηρεί την φυλετική της μοναρχία, έχει πολλά περισσότερα να μας πει για το μέλλον απ’ όσα ίσως ο μέσος ξένος παρατηρητής μπορεί αρχικά να εντοπίσει.
Καταρχάς, το αφρικανικό αυτό βασίλειο κατοικείται σε μεγάλο βαθμό από τη φυλή Basotho από την οποία έχει λάβει και το όνομα του. Οι Basotho, όμως, κατοικούν τόσο στο Λεσότο, όσο και στις γειτονικές περιοχές της Νότιας Αφρικής, πέριξ των συνόρων, όπου επίσης συνιστούν την πλειονότητα των κατοίκων. Τώρα, η κεντρική διάκριση όσων ζουν στο εσωτερικό των συνόρων του Λεσότο και όσων ζουν εκτός αυτών, έχει να κάνει με τη γεωμορφολογία της νοτιοανατολικής Αφρικής. Το Λεσότο είναι μια από τις πιο ορεινές χώρες του πλανήτη και για την ακρίβεια είναι η χώρα με το μεγαλύτερο μέσο υψόμετρο στον κόσμο. Αντιθέτως, οι περιοχές των Basotho της Νότιας Αφρικής είναι πεδινές και σαφώς πιο εύφορες, σε σχέση με αυτές των ομοεθνών τους εντός του Λεσότο. Αυτός ο γεωγραφικός διαχωρισμός δεν είναι φυσικά τυχαίος και συνδέεται άμεσα με την περίοδο της αποικιοκρατίας.
Οι πρώτοι που επεκτάθηκαν στην περιοχή της σημερινής Νοτίου Αφρικής ήταν οι Ολλανδοί οι οποίοι, όντας έμποροι, δημιούργησαν στο Cape Town ένα σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο μεταξύ Ευρώπης, Αμερικής και Ασίας. Κατά τους Ναπολεόντειους Πολέμους, ωστόσο, όταν η Ολλανδία κατελήφθη από τους Γάλλους, η Μεγάλη Βρετανία κατέλαβε τις αποικίες της και παρότι μετά την πτώση του Ναπολέοντα επέστρεψε τις περισσότερες από αυτές, κράτησε την αποικία του Ακρωτηρίου, και κατά τον 19ο αιώνα άρχισε να την επεκτείνει σταδιακά προς το εσωτερικό της Αφρικής.
Αυτή η απόφαση των Άγγλων θα εξωθούσε, ωστόσο, ακολούθως τους Boers (τους ολλανδόφωνους λευκούς εποίκους που έμεναν στην αποικία του Ακρωτηρίου) να κινηθούν μαζικά προς τα βορειοανατολικά ως αντίδραση στις καταπιεστικές πολιτικές που τους επιβλήθηκαν. Σε εκείνη την περιοχή, τελικώς, θα δημιουργήσουν δύο δικά τους κράτη, τη Δημοκρατία της Οράγγης (Orange Free State) και τη Δημοκρατία της Τράνσβααλ (Province of the Transvaal). Αυτή, λοιπόν, ήταν η στιγμή που οι Ευρωπαίοι ήρθαν για πρώτη φορά σε συστηματική επαφή με τις φυλές Bantu που κατοικούσαν ανατολικά του Ακρωτηρίου, όπως οι Tswana, οι Swazi, οι Zulu και οι Basotho που μας ενδιαφέρουν περισσότερο εδώ. Πολλές από αυτές τις φυλές στην διάρκεια του 19ου αιώνα θα έρχονταν σε συνεργασία αλλά και σύγκρουση, τόσο με τους Boers, όσο και με τους Βρετανούς που επεκτείνονταν ολοένα και περισσότερο. Στην περίπτωση του Λεσότο, ωστόσο, μετά την υποδούλωση των γειτονικών Zulu, θα ήταν η υποβόσκουσα εχθρότητα μεταξύ των Boers και των Άγγλων που θα οδηγούσε τελικώς στην επιβίωσή του. Η άρχουσα τάξη των Basotho, διαβλέποντας τη νίκη της Βρετανίας σε βάρος των Boers, και έπειτα από διάφορες εξεγέρσεις και εδαφικές παραχωρήσεις, οι οποίες οδήγησαν στα σημερινά σύνορα, δέχθηκε τη μετατροπή της χώρας σε προτεκτοράτο με ειδικό καθεστώς που θα τους επέτρεπε να κρατήσουν έναν σαφώς μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας σε σχέση με τους γειτονικούς τους λαούς.
Το 1902, έπειτα από δύο πολυετείς πολέμους μεταξύ Βρετανών και Boers, τελικώς οι δημοκρατίες των ολλανδόφωνων κατακτήθηκαν, και το 1910 δημιουργήθηκε μια νέα αποικία, εκείνη της «Ένωσης της Νοτίου Αφρικής». Μάλιστα, λίγο αργότερα από το 1931, η Νότια Αφρική θα λειτουργούσε ως ανεξάρτητο κράτος στα πλαίσια της Κοινοπολιτείας όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία αντίστοιχα, ωστόσο, λόγω προηγούμενων ρυθμίσεων στις συμβάσεις των Βρετανών με την μοναρχία του Λεσότο, το μικρό βασίλειο θα βρισκόταν επισήμως εκτός των ορίων δικαιοδοσίας της, παρόλο που πλέον το περιέκλειε πλήρως γεωγραφικά. Αυτός ο διακανονισμός δεν είχε φυσικά ιδιαίτερη σημασία στην πράξη μέχρι και τα τέλη της δεκαετίες του ’40, μιας και η τοπική παρουσία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας εξακολουθούσε να είναι επιβλητική. Όλα αυτά, όμως, θα άλλαζαν με τη συντριπτική νίκη του Εθνικού Κόμματος στις νοτιοαφρικάνικες εκλογές του 1948, το οποίο υποστηριζόταν κυρίως από τους Boers και ευαγγελιζόταν το ρατσιστικό καθεστώς του απαρτχάιντ.
Έτσι, από εκείνη την εποχή η Νότια Αφρική θα υιοθετήσει και επίσημα καθεστώς φυλετικών διακρίσεων, ενώ ο επιστημονικός ρατσισμός θα γίνει η επίσημη κρατική ιδεολογία για τα επόμενα 40 περίπου χρόνια. Και μπορεί οι αρμοδιότητες όσων φυλετικών μοναρχιών εξακολουθούσαν να υφίστανται εντός της Νότιας Αφρικής να περιορίστηκαν σημαντικά κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, ωστόσο, στο προτεκτοράτο του Λεσότο, όπως και στην αντίστοιχη περίπτωση της γειτονικής Σουαζιλάνδης, τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Το 1961, όταν η Νότια Αφρική –ούσα αντίθετη με τις καινούργιες θέσεις της Βρετανίας υπέρ του δικαιώματος για αυτοδιάθεση των λαών της Αφρικής– θα αποχωρούσε επεισοδιακά από την Κοινοπολιτεία, το Λεσότο (όπως και η Σουαζιλάνδη λίγο αργότερα) θα έβρισκαν ένα παράθυρο για να αποτινάξουν πια το καθεστώς προτεκτοράτου που εξακολουθούσαν να διαθέτουν.
Πιο συγκεκριμένα, το Λεσότο ανεξαρτητοποιήθηκε το 1966 και έκτοτε παραμένει εκτός των συνόρων της Νοτίου Αφρικής, επίσημα τουλάχιστον. Και αυτό το «επίσημα» είναι πολύ σημαντικό για να κατανοήσει κανείς τον τρόπο που αυτή η χώρα υπάρχει σήμερα πολιτικά και οικονομικά. Στην πραγματικότητα, ακόμα και κατά την περίοδο της διακήρυξης της ανεξαρτησίας του, το Λεσότο βρισκόταν για άλλη μια φορά υπό την σκιά της μοναδικής γειτόνισσας του. Οικονομικά, το βασίλειο χρειαζόταν στήριξη από τη Νότια Αφρική και για τον λόγο αυτό, παρά το γεγονός ότι επρόκειτο για ένα έθνος μαύρων, ήταν μια από τις ελάχιστες αφρικανικές χώρες που είχε κανονικές σχέσεις με το καθεστώς του απαρτχάιντ. Η Νότια Αφρική ήταν μακράν ο μεγαλύτερος εταίρος της χώρας κυριολεκτικά σχεδόν σε κάθε επίπεδο, παρά μάλιστα και τις εντάσεις που προκαλούνταν εξαιτίας των Basotho που ζούσαν από την άλλη πλευρά των συνόρων. Ως εκ τούτου, οι μόνοι λόγοι που η Νότια Αφρική δεν ενσωμάτωσε το Λεσότο ποτέ επίσημα κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου ήταν κατά πρώτον για να μην προκαλέσει περισσότερο την ήδη εχθρική απέναντι της διεθνή κοινότητα, και κατά δεύτερον επειδή έπαιρνε ό,τι ήθελε από το Λεσότο ούτως ή άλλως, χωρίς να χρειάζεται να νοιάζεται για τους κατοίκους του ως δικούς της πολίτες.
Η Νότια Αφρική έχει κάνει μια σειρά επεμβάσεων στο Λεσότο τόσο πριν, όσο και μετά την πτώση του απαρτχάιντ, προκειμένου να εξασφαλίζει κατά καιρούς την απόλυτη επιρροή της εντός της διεφθαρμένης ελίτ του βασιλείου. Αυτή η επιρροή, ωστόσο, έχει να κάνει με μια πάρα πολύ συγκεκριμένη οικονομική δραστηριότητα μέσα στο Λεσότο η οποία είναι ζωτικής σημασίας για τους νομοθέτες στο Γιοχάνεσμπουργκ. Το Λεσότο, λόγω του ανάγλυφού του, είναι πηγή πολλών ποταμών οι οποίοι στο σύνολό τους χύνονται στη Νότια Αφρική. Παραδοσιακά, οι Basotho ήταν κτηνοτρόφοι και αργότερα καλλιεργητές, ωστόσο τα ποτάμια τους έμελλε να βάλουν ένα τέλος στις παραδοσιακές αυτές οικονομικές τους δραστηριότητες. Η Νότια Αφρική, από την δεκαετία του ’60 μέχρι σήμερα, εκβιαστικά, πολλές φορές, έχει χρηματοδοτήσει και κατασκευάσει στο Λεσότο μια σειρά κολοσσιαίων υδροηλεκτρικών έργων, η ενέργεια των οποίων φυσικά προορίζεται σε προνομιακές τιμές για τα νοτιοαφρικάνικα νοικοκυριά. Η μαζική κατασκευή φραγμάτων, ωστόσο, και η επακόλουθη γέννηση μεγάλων λιμνών σε πολλά τμήματα της επικράτειας του Λεσότο, έχει οδηγήσει και στη δραματική, σχεδόν καθολική πια, μείωση των εύφορων γαιών και τον παράλληλο εκτοπισμό ολόκληρων κοινοτήτων από τις πατρογονικές τους εστίες, πολλές φορές χωρίς καν αποζημιώσεις. Το Λεσότο, λόγω των βουνών του, είχε εκ των πραγμάτων πολύ μικρά περιθώρια αγροτικής και κτηνοτροφικής δραστηριότητας στο εσωτερικό των συνόρων του και μετά τη δημιουργία των υδροηλεκτρικών εγκαταστάσεων, ουσιαστικά, αν εξαιρέσουμε τις εξορύξεις που συνιστούν επίσης αξιόλογη πηγή εισοδήματος, όλη η υπόλοιπη οικονομία λειτουργεί εν πολλοίς γύρω από έναν μόνο τομέα.
Αυτή η απόλυτη οικονομική εξάρτηση από μια πλουτοπαραγωγική πηγή και ο τεράστιος έλεγχος που ασκεί η Νότια Αφρική πολιτικά στο Λεσότο, ενώ παράλληλα οι κάτοικοί του στερούνται σε μεγάλο βαθμό τις ελευθερίες και τα δικαιώματά τους, έχει κάνει εύλογα πολλούς αναλυτές να φοβούνται για τη σταθερότητα της περιοχής, ειδικά τα τελευταία χρόνια. Επίσης, τα χαρακτηριστικά της κρίσης γύρω από τη διαχείριση της ενέργειας και των υδάτινων πόρων, δείχνουν σε πολλούς και ένα δυστοπικό μέλλον για όλους μας. Έτσι, όταν μεγάλες περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Αίγυπτος και η Αιθιοπία, φαίνεται να συγκρούονται για αντίστοιχα ζητήματα γύρω από την ενέργεια και το νερό, η έκβαση της κρίσης του μικρού Λεσότο δείχνει ξαφνικά πολύ πιο ενδιαφέρουσα και κρίσιμη για την παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Lesotho: The deal with water | Global Ideas, DW News, διαθέσιμο εδώ
- Why does Lesotho Exist? (Short Animated Documentary), History Matters, διαθέσιμο εδώ
- Lesotho: Country Profile, BBC News, διαθέσιμο εδώ
- Lesotho Highlands Water Project, Water Technology, διαθέσιμο εδώ
- Lesotho’s dangerous water gamble, The Namibian, διαθέσιμο εδώ
