Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Μία μυρωδιά είναι ικανή να αφυπνίσει ένα κράμα συναισθημάτων και αναμνήσεων, οι οποίες σχετίζονται με πρόσωπα, μέρη, καταστάσεις καθώς και γεγονότα του μακρινού παρελθόντος. Ένα και μοναδικό ερέθισμα είναι πιθανό να έχει τεράστια επίπτωση στη μνήμη και στον συναισθηματικό κόσμο ενός ατόμου, όπως γίνεται συχνά αντιληπτό από την καθημερινή ζωή. Η πρόκληση αναμνήσεων που οφείλονται σε οσφρητικούς παράγοντες είναι ένας ιδιαίτερος μηχανισμός που απασχολεί την επιστημονική κοινότητα και παρέχει πολλαπλά συμπεράσματα που αφορούν τη φυσιολογική λειτουργία και ευεξία του ανθρώπινου οργανισμού.
Πώς λειτουργεί η αίσθηση της όσφρησης;
Η διαδικασία κατά την οποία τα μόρια του αέρα μετατρέπονται από τον εγκέφαλό μας σε αυτό που εμείς ερμηνεύουμε ως μυρωδιά και οι μηχανισμοί με τους οποίους επεξεργάζεται ο εγκέφαλος αυτές τις οσμές είναι αρκετά περίπλοκοι. Όταν οι οσφρητικοί νευρώνες που βρίσκονται στο πίσω μέρος της μύτης εντοπίζουν μια οσμή, στέλνουν σήμα σε ένα μέρος του εγκεφάλου που ονομάζεται οσφρητικός βολβός. Διαφορετικές περιοχές του οσφρητικού βολβού είναι υπεύθυνες για διαφορετικές οσμές. Ο οσφρητικός βολβός έχει άμεση σύνδεση με την αμυγδαλή (περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για την επεξεργασία των συναισθημάτων) και με τον ιππόκαμπο (περιοχή που συνδέεται με τη μνήμη και τη συνειρμική μάθηση).
Η απάντηση των νευροεπιστημόνων στο ερώτημα της συσχέτισης όσφρησης και συναισθηματικών αναμνήσεων έγκειται στην άμεση σύνδεση των τριών περιοχών του αναφέρθηκαν, δηλαδή του οσφρητικού βολβού, του ιππόκαμπου και της αμυγδαλής. Επιπλέον, έχουν βρεθεί περίπου 1.000 γονίδια που σχετίζονται με τη λειτουργία των διαφορετικών τύπων οσφρητικών υποδοχέων της μύτης, οι οποίοι μπορούν να ενεργοποιηθούν από τρισεκατομμύρια διαφορετικών συνδυασμών, παρέχοντας την ικανότητα ανίχνευσης πολλών αρωμάτων.
Η όσφρηση και η μνήμη σε σύγκριση με άλλες αισθήσεις
Η σημασία της αίσθησης της όσφρησης δεν περιορίζεται μόνο στην ανίχνευση οσμών που εισπνέονται από τη ρινική κοιλότητα. Παραδόξως, η αίσθηση της γεύσης θεωρείται γενικά ότι είναι κατά 90% όσφρηση. Επιπλέον, τα μικρής ηλικίας βρέφη, πριν ακόμη αναπτύξουν σε μεγάλο βαθμό την αίσθηση της όρασης, διαθέτουν μια ισχυρή όσφρηση. Αδιαμφησβήτητα, οι περισσότερες από τις αναμνήσεις που προκαλούνται από οσμές είναι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας (κυρίως την πρώτη δεκαετία της ζωής), διότι εκείνα τα χρόνια δημιουργείται η πρώτη επαφή με καινούριες μυρωδιές και αρώματα. Στα παιδικά χρόνια γίνεται η συναισθηματική σύνδεση, είτε θετική είτε αρνητική, με αρκετά μεγάλο ποσοστό του συνόλου των οσμών που θα συναντήσει ένα άτομο στη διάρκεια της ζωής του.
Οι αισθήσεις της ακοής, της όρασης και της αφής κυριαρχούν σε μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με αυτές της όσφρησης. Καθημερινά βασιζόμαστε σε αυτές τις τρεις αισθήσεις για την αντίληψη και επεξεργασία των δεδομένων και των ερεθισμάτων που λαμβάνουμε από το περιβάλλον, αλλά παρά αυτό το αξιοσημείωτο γεγονός, δεν έχουν τόσο σημαντική επίπτωση στη μνήμη σε σχέση με την όσφρηση και συσχετίζονται σημαντικά λιγότερο με τον ιππόκαμπο. Μελέτες έχουν δείξει ότι αυτοβιογραφικές μνήμες που ξυπνάνε εξαιτίας της όσφρησης ενεργοποιούν τα νευροβιολογικά υποστρώματα της συναισθηματικής επεξεργασίας και η μεταφορά στον αρχικό χρόνο των γεγονότων είναι πολύ πιο έντονη σε σύγκριση με όταν τα ίδια γεγονότα ανακαλούνται μέσω άλλων τρόπων.
Στο πανεπιστήμιο του Herz, το 2004, διεξήχθη ένα πείραμα, κατά τη διάρκεια του οποίου σε μια ομάδα πέντε γυναικών, οι εθελόντριες εμφάνιζαν αυξημένη εγκεφαλική δραστηριότητα όταν μύριζαν ένα άρωμα το οποίο είχαν συνδέσει με μια θετική ανάμνηση, παρά όταν μύριζαν ένα άγνωστο —για αυτές— άρωμα. Η εγκεφαλική δραστηριότητα ήταν, επίσης, μεγαλύτερη στην περίπτωση του οσφρητικού σήματος, παρά του οπτικού, δηλαδή στην περίπτωση που οι γυναίκες απλά αντίκριζαν το μπουκάλι του γνωστού αρώματος.
Υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ όσφρησης και νευρολογικών ασθενειών;
Μία ακόμη περιοχή του εγκεφάλου που αποδεικνύεται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στο φαινόμενο που μελετάται είναι ο ενδορινικός φλοιός. Ο ενδορινικός φλοιός βρίσκεται στον έσω κροταφικό λοβό και αποτελεί κόμβο δικτύου για τη μνήμη, την πλοήγηση και την αντίληψη του χρόνου. Δεδομένου ότι το σύστημα ενδορινικός φλοιός-ιππόκαμπος έχει σημαντική επίπτωση στη μνήμη, στο πανεπιστήμιο της California νευροεπιστήμονες διεξήγαγαν ένα πείραμα κατά τη διάρκεια του οποίου ποντίκια εκπαιδεύτηκαν να συνδέουν κάποιες μυρωδιές είτε με ζαχαρόνερο είτε με πικρό νερό. Όταν τα ποντίκια συνέδεαν μία μυρωδιά με το ζαχαρόνερο, τα κύτταρα στον ενδορινικό τους φλοιό εξέκριναν ντοπαμίνη (νευροδιαβιβαστής). Όταν, όμως, οι επιστήμονες εμπόδιζαν την έκκριση ντοπαμίνης, μειωνόταν η ικανότητα μάθησης των ζώων.
Δεδομένου ότι ο ενδορινικός φλοιός είναι από τις πρώτες περιοχές του εγκεφάλου που παρουσιάζουν επιδείνωση στην περίπτωση της νόσου του Alzheimer, θα μπορούσαν παρόμοια πειράματα να προσφέρουν ερευνητικά συμπεράσματα σχετικά με αυτήν την ασθένεια; Πολλοί επιστήμονες ανταποκρίνονται θετικά σε αυτό το ερώτημα. Η δυσλειτουργία της όσφρησης, που συμπεριλαμβάνει τη δυσκολία αναγνώρισης οσμών, αποτελεί πολλές φορές πρώιμο σύμπτωμα και προγνωστικό παράγοντα αρκετών νευρολογικών διαταραχών, συμπεριλαμβανομένων της νόσου του Πάρκινσον και του Alzheimer. Επιπλέον, μνήμες που προκαλούνται από οσμές έχουν επίπτωση και στην ψυχολογική υγεία των ανθρώπων, καθώς μερικές μπορούν να πυροδοτήσουν τραυματικές αναμνήσεις.
Η περαιτέρω μελέτη της σχέσης που έχει η όσφρηση με τον εγκέφαλο και τις ιδιαίτερες περιοχές του μπορεί να αποτελέσει θεραπευτικό μέσο και αντικείμενο έρευνας σχετικά με την εξελικτική πορεία του ανθρώπινου είδους. Από τη στιγμή που ο πρόγονός μας Homo erectus όρθωσε το ανάστημα του σώματός του από το έδαφος εκατομμύρια χρόνια πριν για να περπατήσει όρθιος, απομάκρυνε τη μύτη του από το έδαφος και από την πλούσια πηγή αρωμάτων. Έκτοτε, η ακοή και η όραση έγιναν οι βασικές πηγές πληροφοριών. Όμως, όπως αποδεικνύεται και πειραματικά, η όσφρηση κατέχει κεντρική θέση στη ζωή μας, αφού αφενός αποτελεί γέφυρα μεταξύ του υλικού και συναισθηματικού κόσμου των ανθρώπων και αφετέρου είναι συνδετικός κρίκος του παρελθόντος και του παρόντος εξαιτίας των αναμνήσεων που ξυπνά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Unpicking the link between smell and memories, nature.com. Διαθέσιμο εδώ
- Why do smells trigger memories?, scientificamerican.com. Διαθέσιμο εδώ
- The Role of Odor-Evoked Memory in Psychological and Physiological Health, ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Jim Al-Khalili & Johnjoe McFadden, Ζωή στην κόψη, Εκδόσεις Τραυλός, Αθήνα, 2017
