Του Χρήστου Χατζηκωνσταντίνου,
Άραγε ποιος δεν έχει ακούσει για τον Καραγκιόζη, τον αιώνιο ήρωα του θεάτρου σκιών; Είμαι ιδιαίτερα συγκινημένος από την ευκαιρία που μου δόθηκε να παρουσιάσω τον πρωταγωνιστή του ελληνικού θεάτρου σκιών, τον αιώνιο φτωχό, τη βιβλική φιγούρα κάθε σωστού παραδοσιακού πανηγυριού, τον Καραγκιόζη. Σήμερα, το θέατρο σκιών δεν έχει την απήχηση που του αρμόζει είτε επειδή είναι πολύ «πρόχειρο» για τα σημερινά ψηφιακά δεδομένα είτε επειδή οι «τεχνίτες» του σιγά σιγά λιγοστεύουν. Αλλά η ιστορία αυτής της χαρακτηριστικής φιγούρας πίσω από έναν ημιδιάφανο φωτιζόμενο καμβά έχει συντροφεύσει την παράδοση του σύγχρονου ελληνικού στοιχείου.
Η πορεία του θεάτρου σκιών απ’ όπου πηγάζει και η δημιουργία του ήρωά μας ξεκίνησε πριν από πολλούς αιώνες. Μάλιστα, διάφορες θεωρίες τοποθετούν το θέατρο σκιών να πρωτοεμφανίζεται στην Ινδία, την Ιάβα ή την Κίνα. Το σίγουρο είναι ότι η Ασία ήταν η ήπειρος που πρωτοεμφανίζεται αυτός ο τρόπος διασκέδασης, δηλαδή, ημιδιαφανείς ζωγραφισμένες στο χέρι εικόνες να αλληλοεπιδρούν πίσω από ένα λεπτό δέρμα με στόχο να ψυχαγωγήσουν το κοινό τους. Οι παλαιότερες αποδείξεις εμπεριέχονται στα έπη της Μαχαμπαράτα και της Τεριγκάτα. Μα και τα θέματα των έργων του Θεάτρου Σκιών της Ιάβας, της Κεϋλάνης, της Καμπότζης και της Ταϊλάνδης, προέρχονται από τη Μαχαμπαράτα και τη Ραμαγιάνα. Η ανάπτυξη του Θεάτρου Σκιών στην Ινδία τοποθετείται γύρω στα 200 π.Χ.
Η ιστορία του δικού μας θεάτρου σκιών ξεκινάει κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Οι Έλληνες, φανερά επηρεασμένοι από την ανατολίτικη κουλτούρα, ξεκινήσαν να υιοθετούν τη διασκέδαση του θεάτρου σκιών από την Κωνσταντινούπολη και έπειτα, πέρασε στην υπόδουλη Ελλάδα. Δεν είμαστε σίγουροι για το πότε ακριβώς άρχισαν οι παραστάσεις στην περιοχή μας, αλλά η πρώτη αναφορά στον Καραγκιόζη έγινε στην εφημερίδα Ταχύτερος Φήμη, η οποία στις 18 Αυγούστου του 1841 έκανε αναφορά για την πρώτη επίσημη παράσταση του Καραγκιόζη στο Ναύπλιο. Φημολογείται ότι ο Καραγκιόζης εμφανίστηκε στην Ελλάδα πριν την απελευθέρωση. Στις πλατείες που πραγματοποιούνταν οι παραστάσεις, οι οπλαρχηγοί των Ελλήνων ετοίμαζαν την επανάσταση. Μέχρι και η ακατάλληλη φρασεολογία σατίριζε με υπαινιγμούς τους Τούρκους.
Ο Καραγκιόζης για την Ελλάδα αποτελεί χαρακτηριστική φυσιογνωμία. Αιώνια φτωχός και εξαθλιωμένος, έκανε τα πάντα για να πετύχει τον σκοπό του. Ήταν αυτός ο απλός άνθρωπος, ο ρακένδυτος και καμπούρης στην παράγκα του με τη μεγάλη και πεινασμένη οικογένειά του, που ήταν όλοι ξυπόλητοι. Οι πιο συνηθισμένες τοποθεσίες σε μια παράσταση του Καραγκιόζη ήταν το σπίτι (παράγκα), αλλά και το παλάτι του βεζίρη (σεράι). Βρίσκονταν στις δύο άκρες της σκηνής και αποτελούσαν την είσοδο και την έξοδο της εκάστοτε φιγούρας. Οι χαρακτήρες ήταν πολλοί, όπως: ο Καραγκιόζης, ο Κολλητήρης, ο Κοπρίτης, ο Μπαρμπα-Γιώργος και ο Χατζηαβάτης. Αυτοί και πολλοί ακόμα συνδυάζουν τις διαφορετικές προσωπικότητές τους και τη δικιά τους μοναδική φωνή που την παρέχει ο Καραγκιοζοπαίχτης δημιουργώντας μια ολοκληρωμένη παράσταση.
Σημαντικό είναι να εστιάσουμε και στις παραλλαγές που υπέστη ο Καραγκιόζης μέσα στις δεκαετίες. Μια εκδοχή υποστηρίζει ότι η σημερινή μορφή της παράστασης αποδίδεται στον Μπραχάλη με καταγωγή από την Καλαμάτα, που έζησε αρκετά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη και επιστρέφει στον Πειραιά το 1860 για να κάνει παραστάσεις πρώτη φορά σε καφενεία. Επίσης, το 1890 ο Πατρινός Δημήτρης Σαρδούνης επαναπροσδιορίζει το ελληνικό θέατρο σκιών, αφού τροποποιεί τους χαρακτήρες, αφαιρεί από τους διαλόγους το ακατάλληλο περιεχόμενο και εισάγει της ιστορίες της Επανάστασης του 1821. Έτσι, έμεινε στην ιστορία ως Μιμάρος λόγω της ικανότητάς του να μιμείται πολλές διαφορετικές φωνές. Το παραπάνω άλλαξε τη σύσταση του Καραγκιόζη και τον έφερε πιο εγγύτερα στα παιδιά και στον γυναικείο πληθυσμό που ερχόταν στο καφενείο.
Ο σημαντικότερος από τους νεότερους καραγκιοζοπαίχτες δεν είναι άλλος από τον Ευγένιο Σπαθάρη, οποίος έχει πραγματοποιήσει πολλές εμφανίσεις σε όλη την Ελλάδα και στο εξωτερικό, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Νέα Υόρκη. Με μια τεράστια συνεισφορά στη λαϊκή παράδοση, μεταφέρει στην τηλεόραση μαγνητοσκοπημένες ολόκληρες παραστάσεις του Καραγκιόζη και δίνει τη δυνατότητα διατήρησης του αγαπημένου ήρωα, αναύλωτου με ψηφιακό αποτύπωμα. Δυστυχώς, η κοινωνία, όπως κάνει πάντα, πολέμησε τον Σπαθάρη, με κύριο επιχείρημα ότι διευκολύνει την πρόσβαση σε αισχρά κείμενα προς τα παιδιά. Έτσι, το θέατρο σκιών αποδυναμώθηκε αρκετά μετά το 2000.
Σήμερα, το θέατρο σκιών παραμένει μια πόρτα προς τη νεότερη ελληνική παράδοση και ο Καραγκιόζης με την απλότητα που τον χαρακτηρίζει μας δείχνει ότι η κοινότυπη κωμωδία δεν μπορεί να παλιώσει, αλλά να ωριμάσει. Τα παιδιά του σήμερα δεν διέφεραν από τα παιδιά του τότε, έτσι ούτε ο τρόπος ψυχαγωγίας δεν θα αλλάξει ποτέ.
«Το σπουδαιότερο μήνυμά του μπροστά στην απελπισία της νεοελληνικής ζωής είναι ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και το αιώνιο κέφι του». Γιώργος Ιωάννου, Συγγραφέας
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ, karagkiozis.com, διαθέσιμο εδώ.
- Καραγκιόζης: Η ιστορία του λαϊκού ήρωα που φέτος τον συναντάμε ανατρεπτικό να γυρίζει τον κόσμο σε 80 μέρες, in.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Η ιστορία του Θεάτρου Σκιών, kostasmakris.weebly.com, διαθέσιμο εδώ.
