Της Μαρίας Ιορδανίδου,
Βρισκόμαστε στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1918, και στην κατάρρευση των εναπομεινάντων μεγάλων αυτοκρατοριών, από τις οποίες αμέσως μετά θα προκύψουν τα σύγχρονα έθνη-κράτη. Η ηττημένη, πλέον, Οθωμανική Αυτοκρατορία έχει χάσει σχεδόν όλα τα κατεχόμενα αραβικά και βαλκανικά εδάφη της, ενώ στο εσωτερικό της επικρατεί μια συνεχής μάχη για τη διατήρηση της εξουσίας. Η ιδέα της μεγάλης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατέρρεε με τη ζυγαριά να γέρνει στην ενοποίηση του τουρκικού έθνους υπό την ηγεσία των Νεότουρκων.
Διανύουμε τον αιώνα των εθνών-κρατών και των εθνικιστικών κυρίως κινημάτων. Σκοπός είναι πλέον η εθνική ομογενοποίηση του πληθυσμού της οθωμανικής επικράτειας στα πλαίσια ενός νέου ανεξάρτητου τουρκικού κράτους. Περνάμε, δηλαδή, από το στάδιο του οθωμανισμού σε αυτό του τουρκισμού με την επιβολή των Νεότουρκων εις βάρος της διαλυμένης οθωμανικής κυβέρνησης. Εξάλλου, η οθωμανική διοίκηση αποκόμισε κυρίως όλες τις ευθύνες της κρίσης που περνούσε το τουρκικό έθνος μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου, αλλά και των Βαλκανικών Πολέμων, λόγω των εδαφών που έχασε. Η ασθμαίνουσα οικονομική της κατάσταση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ενδυνάμωση της επιρροής των εθνικιστών. Οι Νεότουρκοι είχαν γίνει συνώνυμο του εκτουρκισμού και της ανεξαρτησίας από τους συμμάχους, προωθώντας την πολιτική της πρώτης τουρκικής δημοκρατίας υπό το πρόσωπο του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.
Αν και η αυτοκρατορία ήδη από τον 19ο αιώνα πάλευε για επιβίωση, το τελειωτικό χτύπημα ήρθε με την ήττα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την αναγκαστική συμφωνία σε ανακωχή. Η Ανακωχή του Μούδρου το 1918 ήταν ίσως ένας προάγγελος της Συνθήκης των Βερσαλλιών του 1919, η οποία θα τερματίσει οριστικά τον πόλεμο. Οι δύο αυτές συνθήκες φανέρωσαν το σκληρό πρόσωπο των συμμάχων, υποχρεώνοντας τους νικημένους σε αμείλικτους όρους. Η συμφωνία του Μούδρου στοίχισε ακριβά στην οθωμανική κοινωνία, ωθώντας την να βρει καταφύγιο σε εθνικιστικές ιδέες. Η επιπλέον συμμαχική κατοχή της Κωνσταντινούπολης το 1920, ως συνέπεια της συνθήκης, απέπνεε ένα κλίμα προσπάθειας των δυτικών να διανείμουν μεταξύ τους ό,τι απέμεινε εδαφικά από την αυτοκρατορία. Αυτή η στάση κινητοποίησε την ελληνική εκστρατεία στη Μικρά Ασία, αλλά και την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Αν και αποκαλούμενη «εθνικός θρίαμβος» για την Ελλάδα, η συγκεκριμένη συνθήκη κατέστη αρκετά τραυματική για την τουρκική πλευρά.
Στα πλαίσια της συμμαχικής κατοχής της Μικράς Ασίας, η οθωμανική κυβέρνηση παρέμεινε έρμαιο στις αποφάσεις των δυτικών με στόχο την καλυτέρευση των σχέσεών της με την Αγγλία. Αποσκοπούσε κυρίως στη βελτίωση των όρων ανακωχής και στη σύναψη μιας καθολικά αποδεκτής συνθήκη ειρήνης. Η συμπεριφορά αυτή, όμως, δεν ήταν συμβατή με την τουρκική κοινωνία, η οποία σιγά σιγά ελκόταν στο εθνικό τουρκικό κίνημα σαν την μέλισσα στο μέλι. Ειδικότερα, μετά την εισβολή της Ελλάδας στη Σμύρνη, οι δραστηριότητες των Κεμαλιστών έγιναν εντονότερες, προωθώντας έναν αγώνα ανεξαρτησίας από τις συμμαχικές δυνάμεις, αλλά ταυτόχρονα και από την ίδια τη διαλυμένη αυτοκρατορία τους. Αν και οι επόμενες οθωμανικές κυβερνήσεις του 1919 προτίθεντο να ακολουθήσουν έμμεσα τη γραμμή των εθνικιστών, η ουσιαστική απραξία της οθωμανικής διοίκησης στα όσα συνέβαιναν προκαλούσε απογοήτευση.
Την κατάσταση παίρνει στα χέρια του ο Μουσταφά Κεμάλ μαζί με τους εθνικιστές συγκαλώντας εθνικά συνέδρια στο Ερζερούμ και μετά στη Σεβάστεια, αντιτιθέμενος στον εδαφικό διαμελισμό της αυτοκρατορίας με το σύνθημα «η Τουρκία για τους Τούρκους». Τότε ήταν που ο Κεμάλ αναδείχθηκε ως αδιαμφησβήτητος ηγέτης, μεταφέροντας την έδρα του κινήματός του στην Άγκυρα. Το εθνικό κίνημα ήδη είχε αρχίσει να αποκτά όλο και περισσότερους οπαδούς εξαιτίας του χάους που επικρατούσε με τις ελληνικές, αρμένικες και αγγλικές διεκδικήσεις σε διάφορες ανατολικές περιοχές. Αν και αντιμετωπίζονταν από τον σουλτάνο και τους συμμάχους ως αντάρτες που έπρεπε να καταπολεμηθούν, για τον τουρκικό λαό ήταν οι επαναστάτες που πάλευαν για εθνική αυτοδιάθεση. Η οθωμανική κυβέρνηση εν τέλει αναγκάστηκε να υποκύψει στα αιτήματά τους και να διεξάγει εκλογές, στις οποίες κέρδισαν την πλειοψηφία οι Κεμαλιστές.
Το όλο κλίμα πλέον έχει πάρει τις διαστάσεις ενός εμφυλίου πολέμου, με τους οπαδούς του Σουλτάνου, από τη μία, και τους Κεμαλιστές από την άλλη. Το σκοινί είχε τεντωθεί ακόμα περισσότερο, όταν τον Ιανουάριο του 1920 το φιλοκεμαλικό στην πλειοψηφία και τελευταίο οθωμανικό κοινοβούλιο κήρυξε τον τουρκικό εθνικό όρο (Mîsâk-ı Millî), επικυρώνοντας τα έξι κυριότερα σημεία των εθνικών συνεδρίων στο Ερζερούμ και στη Σεβάστεια. Στα έξι αυτά σημεία συμπεριλαμβανόταν ο καθορισμός της διοικητικής κατάστασης στη δυτική Θράκη βάσει δημοψηφίσματος, αλλά και η τήρηση των συμφωνιών με τις συμμαχικές δυνάμεις σχετικά με τα δικαιώματα των αλλόθρησκων μειονοτήτων. Ορίζονταν κυρίως τα εδαφικά σύνορα του ανερχόμενου τουρκικού κράτους με τον εξής κανόνα: όλα τα οθωμανικά εδάφη με μουσουλμανική πλειονότητα ανήκουν πλέον στο τουρκικό έθνος.
Οι Βρετανοί, όμως, ενοχλημένοι από τη συγκεκριμένη εθνική διακήρυξη, τον Μάρτιο του 1920 διέλυσαν τη βουλή ως αντίποινα. Έτσι τον Απρίλιο του 1920, ο Κεμάλ συγκαλεί την πρώτη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση και σχηματίζει προσωρινή κυβέρνηση. Ψηφίζεται νέο σύνταγμα και το όνομα του νέου κράτους, Τουρκία, ενώ ο Κεμάλ ως πρωθυπουργός προσδίδει κοσμικό χαρακτήρα στο κράτος καταργώντας το θρησκευτικό. Η νομοθετική εξουσία ασκείται πλέον από τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση και τους Κεμαλιστές. Αυτοί είναι στο εξής οι εκπρόσωποι του τουρκικού έθνους. Την ίδια στιγμή ο Κεμάλ καλεί τον λαό να οργανωθεί σε αγώνα αντίστασης.
Τον Αύγουστο του 1920 η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών αλλάζει τα δεδομένα, με τη Θράκη να ανήκει πλέον στην Ελλάδα και η Σμύρνη να είναι προσωρινά κατεχόμενή της για πέντε χρόνια. Δεν υπήρχε, βέβαια, οθωμανικό κοινοβούλιο, ώστε να επικυρώσει τη συνθήκη, καθώς είχε διαλυθεί και η διοίκηση άνηκε στους Κεμαλιστές, οι οποίοι δεν επρόκειτο να τη δεχτούν. Τα κατάλοιπα της οθωμανικής κυβέρνησης προσπάθησαν να μεταπείσουν το εθνικό κίνημα, χωρίς, όμως, κάποια επιτυχία καθώς για τους τελευταίους σημασία είχε μόνο η επικύρωση του Εθνικού Συμφώνου ( Mîsâk-ı Millî), το οποίο είχε ακυρώσει ουσιαστικά η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Με τη σειρά τους, οι εθνικιστές θα καταστήσουν παρελθόν την εν λόγω συνθήκη, νικώντας στη Μικρασιατική Εκστρατεία και υπογράφοντας την συνθήκη της Λωζάνης.
Με τη Συνθήκη της Λωζάνης, η Τουρκία θα καταφέρει να εφαρμόσει δύο βασικούς στόχους της. Θα πετύχει την εθνική ομογενοποίηση με την ανταλλαγή πληθυσμών, ενώ, ταυτόχρονα, θα διευθετήσει τα επίσημα σύνορά της συμπεριλαμβάνοντας την Ανατολική Θράκη και τη Σμύρνη. Με την κατάργηση του σουλτανάτου από τη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση τον Νοέμβριο του 1922 και τη φυγή του από τη χώρα, θα υλοποιηθεί επίσημα η δημιουργία της πρώτης τουρκικής δημοκρατίας, αλλά και η οριστική διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Φιλιππίδου Ανθούλα (2014), Το κίνημα των Νεότουρκων και οι επιπτώσεις του στις ελληνικές κοινότητες της οθωμανικής αυτοκρατορίας (1908-1922), Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Διαθέσιμο εδώ
- Erikj Zürcher (1992), The ottoman legacy of the Turkish Republic: an attempt at α new periodization, Διαθέσιμο εδώ
- Ήταν ιμπεριαλιστική η επέμβαση της Ελλάδας στη Μικρά Ασία; Οι ελληνικές διεκδικήσεις μετά την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από την Σμύρνη στη Συνθήκη των Σεβρών, Mixanitouxronou, Διαθέσιμο εδώ
- Foreign Policy, ο τουρκικός εθνικιστικός λόγος, ime.gr, Διαθέσιμο εδώ
