Της Ιωάννας Λυμιώτη,
Ένα από τα πιο δύσκολα συναισθήματα που κατά καιρούς χρειάζεται να διαχειριστούμε, είναι αναμφίβολα εκείνο της ενοχής. Κάθε άνθρωπος είναι προγραμματισμένος να έρχεται αντιμέτωπος με αισθήματα τύψεων και ενοχών, τα οποία συνεπάγονται έντονο αρνητισμό και οδηγούν σε ψυχική κατάπτωση. Ταυτόχρονα όμως, το αίσθημα των τύψεων δεν είναι απλώς μια παθογένεια που χρήζει αντιμετώπισης, αλλά ένα σημαντικό κομμάτι του ανθρωπίνου πολιτισμού, από τα αρχαία χρόνια έως και σήμερα, στο οποίο έχει εν μέρει βασιστεί η εξέλιξη του είδους.
Πράγματι, κάνοντας μια σύντομη ιστορική αναδρομή, γρήγορα αντιλαμβανόμαστε πως σε κάθε πολιτισμό ανεξαρτήτως της περιοχής και της περιόδου ανάπτυξης, οι ενοχές είχαν έντονο κοινωνικό χαρακτήρα και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του κοινωνικού γίγνεσθαι. Στην ανθρωπολογία, μάλιστα, συναντάμε και τον όρο «Ενοχική κοινωνία» (στα αγγλικά: “guilt society”) που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις κοινωνίες εκείνες στις οποίες ο κοινωνικός έλεγχος επιτυγχάνεται μέσω ενός μηχανισμού δημιουργίας και διαιώνισης τύψεων στα υποκείμενά της. Η κοινωνία της ενοχής, αντιδιαστέλλεται προς τις κοινωνίες της Ντροπής και του Φόβου, στις οποίες ο έλεγχος ασκείται με την πρόκληση και υπόθαλψη των παραπάνω συναισθημάτων. Η έννοια των τύψεων και των ενοχών, υπό την παραπάνω κοινωνική τους σημασία, συνδέεται άρρηκτα και με το θρησκευτικό αίσθημα αλλά και με τα διδάγματα κάθε θρησκείας. Η σύνδεση αυτή, αποτελεί και τη βασικότερη αίτια της καθιέρωσης της κουλτούρας της ενοχής, της διείσδυσής της στην κοσμική κοινωνία και της επιβίωσής της έως σήμερα, στον σύγχρονο κόσμο.
Στη θρησκεία, ο όρος «ενοχή» αποδίδει το συναίσθημα εσωτερικής πίεσης και απογοήτευσης που προκαλείται από την παραβίαση της καθιερωμένης και εσωτερικευμένης ηθικής του ατόμου. Σε αντίθεση με την κουλτούρα της Ντροπής, η ενοχοποίηση δεν προϋποθέτει εξωτερίκευση της συμπεριφοράς και εκδήλωση στο κοινωνικό περιβάλλον. Αρκεί και μόνο η εσωτερική παραβίαση της ηθικής. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει και την αυστηρότητα του κοινωνικού ελέγχου που επιδιώκεται μέσω της ενοχοποίησης, καθώς βλέπουμε πως δεν «ποινικοποιείται» μόνο η έμπρακτη συμπεριφορά αλλά ακόμα και η σκέψη και η συνείδηση. Η ακραία αυτή αυστηρότητα, συνιστά τον λόγο υιοθέτησης της ενοχοποιητικής κουλτούρας από όλες τις θρησκείες, με γνώμονα την καλύτερη διασφάλιση της ευλαβικής τήρησης των καθιερωμένων κανόνων. Μέσω του μηχανισμού, επομένως, των τύψεων και των ενοχών, η θρησκευτική ηγεσία μπορεί να ασκεί έλεγχο στους πιστούς, αλλά και να εγκαθιδρύει την εξουσία της μέσα από την καθιέρωση και τη μεταβολή των όρων της ενοχοποίησης αλλά και της συγχώρεσης.
Γιατί, όμως, στις σύγχρονες κοινωνίες, που η θρησκεία δεν αποτελεί τη βάση της κοινωνικής λειτουργίας, κάνουμε ακόμη λόγο για κουλτούρα της ενοχής; Είναι αλήθεια ότι στις σύγχρονες –τουλάχιστον στις αποκαλούμενες ως αναπτυγμένες–κοινωνίες, το θρησκευτικό αίσθημα, ενώ υπάρχει, δεν καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το κοινωνικό γίγνεσθαι. Ωστόσο, η κουλτούρα της ενοχοποίησης ενώ ξεκίνησε ως θρησκευτική πρακτική, μέσα στα χιλιάδες χρόνια άσκησής της, καταγράφηκε ως στοιχείο του ανθρωπίνου πολιτισμού και θεωρείται σήμερα βασικό συστατικό για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Πάνω στη συγκεκριμένη κουλτούρα βασίζεται η νομιμοφροσύνη των πολιτών στο εκάστοτε κατακτημένο, η τήρηση των κανόνων του θεσμοθετημένου αλλά και άτυπου δικαίου, καθώς και η αναγνώριση ορισμένων βασικών και σχεδόν παγκοσμίως κοινών αρχών ηθικής, όπως ο σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή.
Το γιατί ο άνθρωπος επιλεγεί να ακολουθήσει τους παραπάνω κανόνες που στοχεύουν στην ομαλή συμβίωση, είναι ένα μάλλον φιλοσοφικό ερώτημα στο οποίο πολλοί κατά καιρούς έχουν δώσει διαφορετικές απαντήσεις. Ωστόσο, είτε αποδώσουμε τη συνειδητή υποταγή και τον περιορισμό της ατομικότητας για χάρη του συνόλου, στον φόβο της καταστολής, είτε στην ντροπή ή στην αγωνία του μεταφυσικού, το σίγουρο είναι πως σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η ενοχοποίηση. Η ενοχοποίηση, μάλιστα, δεν συνεπάγεται τον φόβο της τιμωρίας ούτε σχετίζεται με τις συνέπειες της πράξης. Είναι ένα βίωμα απολύτως εσωτερικό, η αντιμετώπιση του οποίου αφορά αποκλειστικά το άτομο και τον ψυχισμό του.
Το αν ο άνθρωπος θα μπορούσε να ακολουθήσει τις ηθικές αρχές και να συμβιώσει ομαλά παράγοντας πολιτισμό, απαλλαγμένος από το αίσθημα ενοχοποίησης, μοιάζει να αποτελεί ένα επίσης φιλοσοφικό ερώτημα, στο οποίο μάλιστα δεν μπορεί να δοθεί ολοκληρωμένη απάντηση, εφόσον δεν έχει δοκιμαστεί ποτέ στην πράξη. Το σίγουρο είναι πάντως, πως παρότι ως έναν βαθμό οι τύψεις μάς αποτρέπουν από συμπεριφορές που βλάπτουν το κοινωνικό σύνολο εξασφαλίζοντας την ευημερία, η υπερβολική ενοχοποίηση έχει βαρύτατες συνέπειες τόσο ως προς τον ψυχισμό του ατόμου όσο και για την κοινωνία. Ένα άτομο ενοχικό δεν έχει το περιθώριο να έρθει σε επαφή με τον εαυτό του, τα συναισθήματα του καθώς και να αξιολογήσει ορθά τις σχέσεις του. Έτσι και ένας πολίτης δέσμιος των τύψεών του, δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί τι συμβαίνει γύρω του, να ασκήσει κριτική και αποδώσει ευθύνες.
Επομένως, ένα κοινωνικό μόρφωμα, στο οποίο η ενοχοποίηση χρησιμοποιείται αυθαίρετα ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου, οδηγεί αποδεδειγμένα στην απολυταρχία και την κατάλυση της ατομικής και κοινωνικής ελευθέριας. Θα πρέπει, λοιπόν, με κριτική σκέψη και αυτογνωσία να είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε πότε οι ενοχές που αισθανόμαστε συνιστούν τον δικαιολογημένο ηθικό μηχανισμό για την ατομική μας αλλά και την κοινωνική προστασία, και πότε επιβάλλονται κοινωνικά για την εξυπηρέτηση συμφερόντων επιβολής και ελέγχου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- How to Recognize Different Cultures: Guilt, Shame and Fear, nancylucenay.com, διαθέσιμο εδώ
- Shame on You: The Challenge of Religious Guilt, psychcentral.com, διαθέσιμο εδώ
- A Perspective on Non-legal Social Controls: The Sanctions of Shame and Guilt in Representative Cultural Settings, repository.law.indiana.edu, διαθέσιμο εδώ
