Του Νίκου Σαρρή,
Αν μπορούσαμε να επιλέξουμε τα δύο γνωστότερα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, τότε η απάντηση θα ήταν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Τα ομηρικά έπη έχουν αυτήν την τεράστια απήχηση στη σύγχρονη εποχή, όχι μόνο λόγω των ιδιαίτερων ιστοριών με ήρωες και θεούς, αλλά και εξαιτίας των τεχνικών που χρησιμοποίησε ο Όμηρος για να μαγνητίσει τους αναγνώστες.
Βασική αφηγηματική τεχνική που χρειάζεται να εξετάσουμε είναι η πλοκή της ιστορίας, ο τρόπος, δηλαδή, με τον οποίο περιγράφονται τα γεγονότα του μύθου. Συνήθως, ο μύθος, δηλαδή η βασική υπόθεση ενός αφηγηματικού έργου, εξιστορεί τα γεγονότα με χρονολογική σειρά. Ο Όμηρος, ωστόσο, επιλέγει να παρουσιάσει την ιστορία με διαφορετική σειρά. Το μεγαλύτερο παράδειγμα της ανασύνταξης των γεγονότων από τον Όμηρο είναι η πλοκή της Οδύσσειας. Το έπος ξεκινάει με τον Οδυσσέα παγιδευμένο στο νησί της Καλυψούς, που αποτέλεσε τον προτελευταίο σταθμό του νόστου του. Αυτή η τεχνική, γνωστή σήμερα ως “in medias res”, θέτει ως αρχή του έργου ένα κρίσιμο σημείο της ιστορίας, κερδίζοντας, έτσι, το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Βασική προϋπόθεση για την επιτυχία αυτής της τεχνικής είναι η δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών στην ιστορία, ώστε να αναφερθούν όσα προηγήθηκαν από το εναρκτήριο σημείο της πλοκής. Στην Οδύσσεια αυτό επιτυγχάνεται με τη φιλοξενία του Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων, όπου εκεί ο πρωταγωνιστής εξιστορεί στους κατοίκους του νησιού όσα συνέβησαν από την αρχή του ταξιδιού του, μετά το τέλος του Τρωικού Πολέμου.
Το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ωστόσο, δεν κεντρίζεται μόνο από την πλοκή των επών. Στη συνεχή αναμονή του αναγνώστη για την εξέλιξη του μύθου οφείλεται, επίσης, το σχήμα της επιβράδυνσης, που χρησιμοποιείται εκτενώς από τον Όμηρο. Πρόκειται για τη διακοπή της αφήγησης της ιστορίας, συνήθως πριν ή κατά τη διάρκεια ενός κρίσιμου επεισοδίου, μέσω της παρεμβολής ενός άσχετου ή λιγότερο ενδιαφέροντος περιστατικού, ώστε να προκαλέσει στον αναγνώστη ισχυρότερη αγωνία για την εξέλιξη των βασικών γεγονότων. Μια εκτενέστατη επιβράδυνση παρατηρείται στη ραψωδία Β της Ιλιάδας. Ο Όμηρος επικαλείται τη βοήθεια των Μουσών, προκειμένου να απαριθμήσει έναν μακρύ κατάλογο των πόλεων και των ηρώων, πρώτα των Αχαιών, έπειτα των Τρώων και, τέλος, των συμμάχων και των δύο πλευρών. Αυτή η απαρίθμηση, εκτός από την προφανή χρησιμότητα που έχει στο να μάθει κανείς καλύτερα τους πρωταγωνιστές του έπους, οδηγεί σε μία καθυστέρηση από την αφήγηση των γεγονότων που έπονται στην επόμενη ραψωδία, δηλαδή της μεγάλης μονομαχίας μεταξύ Μενελάου και Πάρη.
Η επιβράδυνση, βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις, δεν περιορίζεται απλά στην πρόκληση περιέργειας. Όταν το σχήμα υπάρχει στον μύθο με τη μορφή της αναδρομικής αφήγησης, τότε ο ρόλος του επεκτείνεται. Πλέον, εκτός από την παύση της ιστορίας, υπάρχει παράλληλη περιγραφή γεγονότων του παρελθόντος, πολλές φορές εξίσου σημαντικών με την κύρια αφήγηση. Για παράδειγμα, όταν ο Τηλέμαχος φτάνει στη Σπάρτη στη ραψωδία δ’ της Οδύσσειας, αναζητώντας τον πατέρα του, ο βασιλιάς Μενέλαος του εξιστορεί την πολυετή επιστροφή του ίδιου πίσω στο βασίλειό του, καθώς και τα κατορθώματα του Οδυσσέα στον Τρωικό Πόλεμο. Η αναδρομή αυτή στο παρελθόν δεν οδηγεί μόνο σε επιβράδυνση από την κύρια ιστορία, αλλά μας βοηθάει να γνωρίσουμε καλύτερα τους ήρωες, μαθαίνοντας περισσότερα για το παρελθόν τους.
Εξίσου σημαντικό σχήμα είναι και η αφηγηματική τεχνική της επικής ειρωνείας. Πρόκειται για περιπτώσεις που ο αναγνώστης γνωρίζει περισσότερα από τους ήρωες, φέρνοντάς τον σε πλεονεκτική θέση από εκείνους, όσο οι ήρωες προσπαθούν να ανακαλύψουν την αλήθεια. Ανατρέχοντας στη ραψωδία α’ της Οδύσσειας, θα βρούμε μια από τις πρώτες ειρωνείες του έπους. Η Αθηνά έχει μεταμφιεστεί στον προσωπικό φίλο του Οδυσσέα, Μέντη, ώστε να ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο να ψάξει τον πατέρα του. Ο Τηλέμαχος αγνοεί προφανώς πως πρόκειται για την Αθηνά μεταμφιεσμένη, αποκαλώντας, έτσι, πολλάκις τον συνομιλητή του «ξένο». Ακόμα, στην ίδια στιχομυθία δηλώνει πως πιστεύει ότι ο Οδυσσέας έχει πεθάνει. Πρόκειται για χαρακτηριστικότατο παράδειγμα επικής ειρωνείας, καθώς οι αναγνώστες γνωρίζουμε από την αρχή του έπους πως όχι μόνο είναι ζωντανός, αλλά προσπαθεί να γυρίσει πίσω στην Ιθάκη.
Ένας ακόμα τρόπος με τον οποίο ο αναγνώστης μπορεί να πληροφορηθεί από τον Όμηρο για κάτι που θα συμβεί στη συνέχεια είναι η προοικονομία. Η προετοιμασία του αναγνώστη για μελλοντικά γεγονότα της ιστορίας γίνεται με έντεχνο τρόπο, ώστε να δοθεί ίση σημασία τόσο στα γεγονότα που θα συμβούν όσο και στον τρόπο που θα παρουσιαστούν. Στην πρώτη ραψωδία της Ιλιάδας, ο Αχιλλέας αρνείται πεισματικά να βοηθήσει τους Αχαιούς, καθώς αισθάνεται αδικημένος από τον Αγαμέμνονα. Μάλιστα, ο ίδιος επισημαίνει στον Αγαμέμνονα πως οι Αχαιοί θα τον παρακαλούν να πολεμήσει στο πλευρό τους, καθώς θα πέφτουν νεκροί από τα χέρια του Έκτορα. Η κρίση του ήρωα επαληθεύεται στη συνέχεια της Ιλιάδας, με αποτέλεσμα αυτός του ο λόγος να αποδεικνύεται προφητικός.
Τέλος, η επιτυχία των ομηρικών επών βασίζεται στον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της. Όπως οι υπόλοιποι Έλληνες, έτσι και ο Όμηρος, φανταζόταν τους θεούς με ανθρώπινη μορφή, αλλά και με ανθρώπινες συμπεριφορές, ανάγκες και ελαττώματα, με αποτέλεσμα το παλάτι των Ολύμπιων να αποτελεί μια μικρογραφία της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Ακόμα, δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στις επιλογές των ανθρώπων. Ιδιαίτερα στην Οδύσσεια, ο Όμηρος ξεφεύγει από το σχήμα της θείας δίκης που παρουσιάζεται εκτενώς στην Ιλιάδα. Πλέον οι άνθρωποι είναι οι ίδιοι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και τις αποφάσεις τους, καθώς, επίσης, και για τη θετική ή αρνητική έκβαση των ενεργειών τους. Αυτό σημαίνει πως οι θεοί αναμειγνύονται λιγότερο στα ανθρώπινα, με αποτέλεσμα τα κατορθώματα, αλλά και οι αποτυχίες των ηρώων να οφείλονται εξ ολοκλήρου στους ίδιους τους ανθρώπους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Διαδικτυακή πηγή για τις αφηγηματικές τεχνικές, Διαθέσιμο εδώ
- Όμηρος (2012), Ομήρου Ιλιάδα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Όμηρος (2010), Ομήρου Οδύσσεια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
