Του Κωνσταντίνου Γκαμπή,
Το 1853 ο Αμερικανός Matthew C. Perry με τα τέσσερα πλοία που ηγούνταν απέκλεισε τον κόλπο του Τόκυο, εξαναγκάζοντας τη χώρα να βάλει ένα τέλος στους δύο και κάτι αιώνες απομονωτισμού που είχε επιβάλλει στον εαυτό της. Από τότε, ακολούθησε η επαναφορά του Meiji στον αυτοκρατορικό θρόνο, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που κατέληξε τραγικά για την ίδια και το «οικονομικό θαύμα» της Ιαπωνίας στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Η πολυτάραχη Ιστορία της Ιαπωνίας, που χαρακτηρίζεται από τη σύγκρουση μεταξύ παράδοσης και δυτικού εκσυγχρονισμού, της προσέδωσε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που την κάνουν μοναδική στον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται ως κοινωνία και αντιλαμβάνεται το «επιχειρείν».
Ο τρόπος λειτουργίας των ιαπωνικών επιχειρήσεων είναι κάτι που έχει απασχολήσει αρκετά την ακαδημαϊκή κοινότητα παγκοσμίως και πρόκειται για ένα αρκετά περίπλοκο ζήτημα. Αυτό που μπορεί να επιτευχθεί σε αυτό το άρθρο είναι, μάλλον, μία μικρή εισαγωγή στον ιαπωνικό τρόπο σκέψης και την επικρατούσα εταιρική κουλτούρα.
Αρχικά, θα χρησιμοποιήσω το μοντέλο 6 διαστάσεων του Hofstede για να γίνει κατανοητή η ιαπωνική κουλτούρα. Το μοντέλο αυτό αναγνωρίζει 6 τάσεις στις κοινωνίες, οι οποίες επηρεάζουν την οργανωτική συμπεριφορά των ατόμων. Αυτές είναι:
- Δείκτης απόστασης ισχύος (P.D.I.)
Ο δείκτης αυτός, η τιμή του οποίου για την Ιαπωνία είναι 54/120, καταδεικνύει την αποδοχή των σχέσεων εξουσίας μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Όσο πιο υψηλός είναι, τόσο πιο αποδεκτές είναι και οι σχέσεις εξουσίας. Το σκορ της Ιαπωνίας είναι υψηλό σε σύγκριση με τις δυτικές χώρες και χαμηλό σε σύγκριση με τις ασιατικές. Οι εργαζόμενοι, λοιπόν, δέχονται την ιεραρχία σε μία εταιρεία, αλλά ο προϊστάμενός τους θα πρέπει να χαίρει της εκτιμήσεώς τους. Οι αποφάσεις λαμβάνονται, συνήθως, από τα μεσαία στελέχη και εγκρίνονται από τα ανώτερα, μία πρακτική που προωθεί τη συνοχή στο εσωτερικό περιβάλλον και την «πολυφωνία», αλλά που κάνει τη λήψη αποφάσεων αργή.
- Aτομικισμός (IDV) έναντι κολεκτιβισμού
Ο ατομικισμός έχει να κάνει με το πώς το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μεμονωμένο άτομο ή ως μέλος μίας κοινωνικής ομάδας, τις ανάγκες της οποίας οφείλει να θέτει ως προτεραιότητα. Το σκορ της Ιαπωνίας εδώ είναι 46. Δηλαδή, βρίσκεται και πάλι κάπου μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Οι επιχειρήσεις και οι περιουσίες τείνουν να περνούν από τον πατέρα στον μεγαλύτερο γιο (και όχι σε κόρη) για να παραμείνει η ιδιοκτησία στην οικογένεια. Ο «νεποτισμός», όμως, τελειώνει εκεί. Η υπόλοιπη οικογένεια μπορεί να μην έχει καμία σχέση με την οικογενειακή επιχείρηση. Επίσης, η επιλογή εργοδότη, διαλέγοντας κάποιον «ντόπιο», για παράδειγμα, ή η επιλογή επαγγέλματος για να ικανοποιηθεί η οικογένεια δεν είναι φαινόμενα τόσο συχνά όσο στην Ελλάδα (με σκορ 35).
- Δείκτης αποφυγής της αβεβαιότητας (U.A.I.)
Είναι ουσιαστικά η ανοχή στην αβεβαιότητα για το μέλλον. Η Ιαπωνία με σκορ 92 (από τα υψηλότερα στον κόσμο) δεν αφήνει και πολλά στην τύχη. Κάτι το οποίο είναι κατανοητό μιας και πρόκειται για μία από τις πιο σεισμογενείς περιοχές στον πλανήτη. Αυτή η εμμονή, που έχει αναπτυχθεί (και δικαίως) στον επιχειρηματικό κόσμο, γίνεται φανερό στο crisis και risk management, αλλά ίσως και στην τελειομανία που διέπει την ιαπωνική παραγωγική διαδικασία. Σε πολλά ιαπωνικά εργοστάσια, τη στιγμή που θα βρεθεί κάποιο ελλαττωματικό προϊόν σταματάει επί τόπου η παραγωγή και ελέγχεται από την αρχή.
- «Αρρενωπότητα» (MAS) εναντίον «Θηλυκότητας»
Εδώ, η «αρρενωπότητα» συμβολίζει τη θέληση για επιτυχία και αναγνωσιμότητα, ενώ η «θηλυκότητα» την ποιότητα ζωής που δεν εξαρτάται από την προαναφερθείσα «ματαιοδοξία». Η Ιαπωνία εδώ έχει σκορ 95, που την κάνει πολύ «αρρενωπή» χώρα. Σε συνδυασμό, όμως, με την τάση που έχει για την κολεκτιβιστική αντίληψη του ατόμου δεν δημιουργείται ανταγωνισμός μεταξύ των ατόμων, αλλά μεταξύ των ομάδων στις οποίες ανήκουν. Έτσι, σε μία εταιρεία ανταγωνίζονται ομάδες εργαζομένων μεταξύ τους, το οποίο, ίσως, είναι κάτι που αυξάνει την αποδοτικότητα τους, αλλά και ως μέλη μιας εταιρείας ανταγωνίζονται με μέλη άλλων εταιρειών. Αυτός είναι άλλος ένας παράγοντας που ευθύνεται για την τάση των Ιαπώνων στην τελειότητα.
- Ο μακροπρόθεσμος προσανατολισμός (L.T.O.) έναντι του βραχυπρόθεσμου
Ο δείκτης αυτός καταδεικνύει το πόσο μία χώρα εστιάζει στο παρόν και στο μέλλον αντίστοιχα. Μία χώρα με υψηλό δείκτη L.T.O., όπως η Ιαπωνία (έχει δείκτη 88), είναι δεκτική στις αλλαγές και οι παραδόσεις δεν επισκιάζουν τον πραγματισμό της. Ξέρει ότι είναι αναγκαίο να σχεδιάζει για το μέλλον και για αυτό άλλωστε η Ιαπωνία δίνει τόσο μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση.
Οι επιχειρήσεις βάζουν μακροπρόθεσμους στόχους, έχοντας στο νου τους πέρα από τα κέρδη των μετόχων και το αποτύπωμα της εταιρείας στην κοινωνία. Οι μεγάλες εταιρείες της χώρας αποτελούν σταθερές, που στηρίζουν πολλές γενεές Ιαπώνων. Για αυτό το λόγο, ακόμη και σε δύσκολους οικονομικά καιρούς, επενδύουν στην έρευνα και ανάπτυξη, η οποία δεν έχει τόσο ως στόχο κάποιο νέο καινοτόμο προϊόν που θα φέρει γρήγορα κέρδη, άλλα την βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας και τη σταθερή ανάπτυξη της εταιρείας.
- Η επιείκεια έναντι συγκράτησης (IVR)
Ο τελευταίος δείκτης έχει να κάνει με την καταπίεση της ηδονής από την κοινωνία σε οποιαδήποτε μορφή, όπως το φαγητό, το σεξ κ.α. Το σκορ της Ιαπωνίας σε αυτό είναι 42, που σημαίνει ότι είναι αρκετά καταπιεστική κοινωνία και δύσκολα αποδέχεται τις «εγωιστικές» επιθυμίες των ατόμων. Έτσι, ένα χόμπι ή η παρακολούθηση τηλεόρασης μπορεί να θεωρείται σπατάλη χρόνου από τους Ιάπωνες, αφού θα μπορούσες αντ’ αυτού κανείς να δουλεύει ή να διαβάζει. Η ενοχή αυτή φυσικά έχει και αρνητικές συνέπειες, όπως το άγχος, τη δυσαρέσκεια, την κατάθλιψη και πολλές άλλες ακόμη.
Πέρα από τη γενικότερη κουλτούρα της Ιαπωνίας, τις επιχειρήσεις της επηρεάζουν πολλά ακόμη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτό που θεωρώ σημαντικό να αναφερθεί είναι η σχέση τους με το κράτος. Από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, το ιαπωνικό κράτος άρχισε να επεμβαίνει στη λειτουργία της οικονομίας και των εταιρειών με διάφορους τρόπους. Ένας από αυτούς ήταν η προώθηση των “zaibatsu”, μεγάλων οικογενειακών εταιρειών που ξεκινούσαν ως μικρές επιχειρήσεις, αλλά επεκτείνονταν σε πολλούς κλάδους και αναπτύσσονταν σε τεράστιους οργανισμούς. Το αποτέλεσμα ήταν ένα ολιγοπωλιακό σκηνικό, μέχρι που οι Αμερικάνοι τις απαγόρεψαν μετά την νίκη τους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, εμφανίστηκαν οι “keiretsu”, εταιρείες παρόμοιας δομής που κυριάρχησαν, όπως η Mitsubishi και η Toyota. Η ιστορία και η οργανωτική δομή τέτοιων εταιρειών έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Δε θα επεκταθώ όμως περαιτέρω, διότι αξίζει ένα άρθρο αφιερωμένο μόνο σε αυτές.
Το ιαπωνικό κράτος μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, προκειμένου να αυξήσει την ανταγωνιστικότητα των ιαπωνικών εταιρειών, χειραγωγούσε τακτικά το νόμισμά του, ώστε να υποτιμηθεί. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διαμορφώνονται χαμηλές τιμές στα εξαγωγικά του προϊόντα, βασικό πυλώνα του αναπτυξιακού του μοντέλου.
Η παρεμβατική πολιτική του ιαπωνικού κράτους τροφοδοτείται ως ένα βαθμό και από το ιδιαίτερα ισχυρό lobby που έχει δημιουργηθεί, το οποίο παίζει άκρως σημαντικό ρόλο στην λήψη αποφάσεων της κάθε κυβέρνησης. Η σχέση αυτή κράτους-επιχειρήσεων θεωρείται από μερικούς ως μία επιτυχής πρακτική, ενώ από άλλους ως παρεμβατική – διαστρεβλωτική, άρα και ζημιογόνα για την οικονομία. Αδιαμφησβήτητα, η Ιαπωνία κατάφερε να γίνει η 3η ισχυρότερη οικονομία στον πλανήτη, παρά τη στασιμότητα που έχει παρουσιάσει τα τελευταία 30 χρόνια.
ΥΓ: Το παρόν άρθρο ελπίζω ότι λειτούργησε όντως ως μία στοιχειώδης εισαγωγή στην μέθοδο management των Ιαπώνων και ότι προετοίμασε, ίσως, τον αναγνώστη για πιθανά επόμενα άρθρα με μεγαλύτερο βάθος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- H θεωρία του Hofstede & τι λέει για τους Έλληνες, businssmentor.gr, διαθέσιμο εδώ
- Country Comparison: Japan, hofstede-insights.com, διαθέσιμο εδώ
- Understanding Japanese Keiretsu, investopedia.com, διαθέσιμο εδώ
