Του Ιωάννη Περγαντή,
Ο 14ος αιώνας έθεσε τις βάσεις για την αρχή του τέλους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Εμφύλιοι πόλεμοι, θρησκευτικές έριδες αλλά και οι εξωτερικές απειλές ολοένα και κατακερμάτιζαν την άλλοτε ένδοξη Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Σε ένα από τα πολλά σκοτεινά επεισόδια της αυτοκρατορίας όπου οι προσωπικές φιλοδοξίες υπερίσχυαν του εθνικού συμφέροντος, πρωταγωνιστεί η πόλη της Θεσσαλονίκης για τον πιο απροσδόκητο και απρόσμενο λόγο.
Το 1341 μ.Χ., μετά το θάνατο του Ανδρόνικου Γ’ δημιουργήθηκε ένα κενό στον θρόνο της αυτοκρατορίας, αφού ο νόμιμος διάδοχος Ιωάννης Ε’ Παλαιολόγος ήταν ακόμη ανήλικος. Αυτό το κενό έσπευσε να εκμεταλλευτεί το άλλοτε δεξί χέρι του Ανδρόνικου, Ιωάννης Καντακουζηνός. Η κόντρα των δύο αυτών πλευρών θα οδηγούσε την αυτοκρατορία σε αρκετά δύσκολη θέση, με την εμπλοκή τρίτων (Σέρβοι, Οθωμανοί), την εξάντληση του αυτοκρατορικού ταμείου αλλά και την απόσπαση περιοχών από τους γείτονες.
Στις 26 Οκτωβρίου 1341 μ.Χ., ο Καντακουζηνός αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στο Διδυμότειχο. Αυτή η κίνηση εξαγρίωσε τον λαό της Μακεδονίας και της Θράκης, οδηγώντας τον σε αιματηρές εξεγέρσεις. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών, εκτός του ότι ήταν υποστηρικτές της δυναστείας των Παλαιολόγων, απεχθάνονταν τον Καντακουζηνό λόγω της συμμαχίας που είχε συνάψει με τους Σέρβους και Βούλγαρους, οι οποίοι είχαν επιδοθεί σε καταστροφικές επιδρομές στην περιοχή. Μέσα στα μέρη τα οποία εξεγέρθηκαν κατά του Καντακουζηνού ήταν και η Θεσσαλονίκη, η οποία έδειξε την αντίθεσή της με έναν πιο άμεσο τρόπο.
Το 1342 μ.Χ., ως αντίδραση στην αυθαίρετη στέψη του Καντακουζηνού, έλαβε μέρος το Κίνημα των Ζηλωτών. Απαρτίζονταν από μέλη συντεχνιών της πόλης και είχαν ως απώτερο στόχο να θέσουν τη πόλη υπό τον έλεγχο τους. Αφότου κατάφεραν να καταλύσουν τις τοπικές αρχές και να έχουν τον απόλυτο έλεγχο της πόλης, στράφηκαν κατά των ευγενών της πόλη. Από την πρώτη στιγμή της διεκδίκησης του θρόνου, ο Καντακουζηνός τάχθηκε με το μέρος των μεγάλων γαιοκτημόνων και ευγενών της Μακεδονίας και Θράκης, οι οποίοι αποτελούσαν σταθερή πηγή στήριξης. Έτσι, το εξαγριωμένο πλήθος, μετά την πυρπόληση των ιδιοκτησιών των ευγενών, προέβη σε εν ψυχρώ εκτελέσεις και σφαγές της αφρόκρεμας της πόλης.
Οι Ζήλωτες με αρχηγό τον Μιχαήλ Παλαιολόγο γρήγορα προέβησαν στην ενίσχυση της άμυνας της πόλης, καθώς ο θορυβημένος Καντακουζηνός σχεδίαζε να την ανακαταλάβει με τη βοήθεια του Σέρβου βασιλιά Ντούσαν. Οι κάτοικοι των γύρω περιοχών-χωριών κλείστηκαν πίσω από τα τύχη της πόλης για να προφυλαχθούν από τις επιδρομές των Βυζαντινών-Σέρβων, σηματοδοτώντας επίσημα την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος στην πόλη.
Στα ιστορικά αρχεία, το καθεστώς της πόλης είναι γνωστό ως Λαϊκή Δημοκρατία της Θεσσαλονίκης. Διεκδικούσαν την απόλυτη ανεξαρτησία της από την Κωνσταντινούπολη, παρόλο που αναγνώριζαν τον Ιωάννη ως νόμιμο διάδοχο. Επιδίωκε σε μεταρρυθμίσεις στην οικονομία οι οποίες θα ευνοούσαν τους μικροκαλλιεργητές, ενώ ήταν ένθερμοι πολέμιοι της μεγάλης ιδιοκτησίας και της υποταγής στους μεγαλοϊδιοκτήτες. Αναθεώρησαν ριζικά τη νομοθεσία και το νομικό σύστημα της αυλής, συγγράφοντας νέο, πιο φιλικά διακείμενο στα κατώτερα κοινωνικά-οικονομικά σώματα. Υιοθέτησαν την αρχή της ισονομίας και ισοπολιτείας, δίνοντας σε όλους τους κατοίκους ανεξαρτήτως οικονομικής και κοινωνικής θέσης ίσα δικαιώματα στον πολιτικό τομέα. Γενικότερα, η Λαϊκή Δημοκρατία της Θεσσαλονίκης προέβη σε μεταρρυθμίσεις και υιοθέτησε αρχές αρκετά πρωτοποριακές για την εποχή της, κάνοντας τα πρώτα βήματα για την ανατροπή του φεουδαλικού συστήματος που κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου.
Η πολιτεία η οποία είχε διαμορφωθεί στην πόλη, παρά την απουσία εξωτερικής βοήθειας ή την μη αναγνώριση της από την Κωνσταντινούπολη, ήταν σε θέση να αντιστέκεται στις συγκροτημένες προσπάθειες του Καντακουζηνού και των συμμάχων του (Ντούσαν-Ορχάν) για την ανακατάληψή της. Είχε εδραιωθεί σε μια, αν και μικρή, υπολογίσιμη δύναμη της περιοχής, ικανή να προασπίζεται τα συμφέροντά της και τις αρχές υπο τις οποίες συγκροτήθηκε. Η Θεσσαλονίκη έγινε πόλος έλξης ατόμων τα οποία βρίσκονταν σε δεινή θέση, τα οποία ήταν είτε πρόσφυγες από τις εμπόλεμες περιοχές είτε θύματα επιδρομών των ξένων στρατευμάτων. Η Λαϊκή Δημοκρατία της Θεσσαλονίκης αποτελούσε κοιτίδα ελπίδας σε μια εποχή όπου η αβεβαιότητα είχε κυριεύσει τις ψυχές των πάντων.
Παρόλα αυτά, η αρμονική αυτή πολιτεία έμελλε να πέσει στα χέρια των διεκδικητών της. Μετά απο μια αντεπανάσταση κατά του καθεστώτος των Ζηλωτών στα μέσα του 1349, ο Τούρκος Ορχάν, ο οποίος για καιρό περιτριγύριζε τα τείχη της πόλης, τελικά κατάφερε να την καταλάβει και να την παραδώσει πίσω στον θρόνο. Έτσι, στις αρχές του 1350 μ.Χ., Καντακουζηνός και Ιωάννης θα εισέλθουν ως θριαμβευτές στην πόλη, σε μια περίοδο όπου οι σχέσεις Καντακουζηνού-Παλαιολόγων, αν και εύθραυστες, βρίσκονταν σε μια σχετικά καλή κατάσταση λόγω της από κοινού διακυβέρνησης του κράτους από τους δύο ισχυρούς άνδρες. Το κίνημα, καθώς και οι βλέψεις του, έσβησαν αρκετά πρόωρα. Το τι ακολουθεί μετά είναι άλλος ένας φαύλος κύκλος εσωτερικών διενέξεων. Το αποκορύφωμα τους; Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1452 και το τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κορδάτος, Γιάννης (1956), Ιστορίας της Ελλάδας, Τόμος 8, Αθήνα: Εκδόσεις 20ος αιώνας
- Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ (1979), Η ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα
- tvxs.gr, Η Κομμούνα της Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμο εδώ
