Του Παντελή Κοτζάμπαση,
Το παρόν άρθρο είναι το πρώτο από τα τρία μέρη μιας έρευνας που έχω διεξαγάγει πάνω στο στρατιωτικό προνουντσιαμέντο της 10ης Οκτωβρίου 1935 και της παλινόρθωσης του Βασιλιά Γεωργίου Β΄ ύστερα από το δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου 1935. Επομένως, σε αυτό το άρθρο θα γίνει μια ανασκόπηση των γεγονότων που οδήγησαν τον Γεώργιο Κονδύλη και τους βασιλόφρονες αξιωματικούς να συνωμοτήσουν κατά του Πρωθυπουργού Παναγή Τσαλδάρη και να καταλύσουν το πολίτευμα της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας.
Τρεις μήνες μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 διεξήχθησαν εκλογές, ώστε να αναδειχθεί η Ε΄ Εθνοσυνέλευση. Στις εκλογές της 9ης Ιουνίου 1935 απείχαν τα βενιζελικά κόμματα, δηλαδή τα κόμματα που είχαν δημιουργήσει τον Εθνικό Συνασπισμό στις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1933, καθώς μετά το κίνημα της 1ης Μαρτίου ο φυσικός τους ηγέτης Ελευθέριος Βενιζέλος είχε φυγαδευτεί στο εξωτερικό, ενώ, παράλληλα, οι βενιζελικοί αρχηγοί των κομμάτων κατηγορούνταν για ανάμειξη στο κίνημα (μόνο οι Γεώργιος Παπανδρέου και Ανδρέας Μιχαλακόπουλος δεν κατηγορούνταν).
Το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, το οποίο είχε συμπράξει με το Εθνικό Ριζοσπαστικό Κόμμα του Γεωργίου Κονδύλη, συγκέντρωσε 287 έδρες, ενώ η Ένωσις των Βασιλοφρόνων των Ιωάννη Μεταξά, Ιωάννη Ράλλη και Γεωργίου Στράτου συγκέντρωσε 7 έδρες. Πλέον, η αντιβενιζελική παράταξη ήταν κυρίαρχη στην πολιτική σκηνή της χώρας, ενώ η ακραία της μερίδα είχε προκαλέσει πολιτειακή κρίση.
Το πολιτειακό ζήτημα αποτέλεσε μήλο της έριδος για την εσωτερική συνοχή της κυβέρνησης, καθώς αποτέλεσε την κυριότερη αιτία για την εσωτερική διαμάχη της αντιβενιζελικής παράταξης. Η διαμάχη αυτή αφορούσε την αντιβασιλική πτέρυγα του κόμματος, η οποία δεν ήθελε καμία πολιτειακή μεταβολή, και, τη βασιλική πτέρυγα, στην οποία άνηκε και ο Υπουργός Στρατιωτικών Κονδύλης, η οποία ήθελε την επαναφορά του Βασιλιά Γεωργίου Β΄. Ο Τσαλδάρης, για να αποφύγει τη διχόνοια μέσα στο κόμμα του, δεν συντασσόταν ξεκάθαρα με καμία από τις δύο πλευρές.
Στην πρώτη συνεδρίαση της Ε΄ Εθνοσυνέλευσης (1 Ιουλίου 1935) ο Πρωθυπουργός καθυστερούσε να δώσει σαφή ημερομηνία για τη διενέργεια του δημοψηφίσματος για την επαναφορά του Γεωργίου Β΄. Αυτό φάνηκε και με την έγκριση σχετικού ψηφίσματος στις 10 Ιουλίου για τη διενέργεια δημοψηφίσματος σχετικά με τη διατήρηση του υπάρχοντος πολιτεύματος: «Περί καθιερώσεως της Βασιλευομένης Δημοκρατίας εξυπακούεται η παλινόρθωσις της τέως Δυναστείας υπό την ανεγνωρισμένην εξ αρρενογονίας τάξιν». Ως ακρότατο χρονικό όριο της διεξαγωγής του (ΦΕΚ Α΄ 322/13.07.1935) ορίστηκε η 15η Νοεμβρίου 1935. Την επομένη η Εθνοσυνέλευση διέκοψε τις εργασίες της μέχρι τις 10 Οκτωβρίου 1935.
Η καθυστέρηση του δημοψηφίσματος μέχρι τις 15 Νοεμβρίου ανάγκασε τους ανώτατους αξιωματικούς του στρατού να συνωμοτήσουν, με σκοπό την πραξικοπηματική επάνοδο του Βασιλιά. Βασικοί συνωμότες ήταν οι υποστράτηγοι Γεώργιος Ρέππας, Γεώργιος Τσολάκογλου, Αλέξανδρος Παπάγος, Παναγιώτης Δεμέστιχας, ο υποναύαρχος Οικονόμου και ο Υπουργός Στρατιωτικών Κονδύλης. Η κίνηση αυτή μαθεύτηκε από τον Αλέξανδρο Μαζαράκη, ο οποίος κάλεσε σε σύσκεψη όλους τους αντιστράτηγους της Αθήνας, που ήταν οι Αριστείδης Χασαπίδης, Δημήτριος Πετρίτης, Δημήτριος Καθενιώτης και Χρήστος Παναγιωτάκος και τους πρότεινε να αντιδράσουν κατά της επεμβάσεως του στρατού στο πολιτειακό ζήτημα. Οι αντιστράτηγοι συμφώνησαν με τον Μαζαράκη και τον εξουσιοδότησαν να κάνει δηλώσεις στον Τύπο, λέγοντας ότι οι αντιστράτηγοι καταδίκαζαν κάθε ενέργεια ανάμειξης αξιωματικών στο πολιτειακό ζήτημα. Ο υποναύαρχος Οικονόμου είχε αντίθετη άποψη από τους αντιστράτηγους, δηλώνοντας στον Τύπο ότι ήταν υπέρ της ανάμειξης του στρατού στο πολιτειακό ζήτημα.
Παράλληλα, τα πρώτα νέφη της ενδοκυβερνητικής κρίσης άρχισαν να φαίνονται στις 18 Ιουλίου, όταν ο Κονδύλης απαίτησε από τον Τσαλδάρη να απομακρύνει από την κυβέρνηση τον Υπουργό Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως Μιχαήλ Κύρκο (πρώην βουλευτής των Φιλελευθέρων), επειδή είχε διατυπώσει την άποψή του σχετικά με την προοπτική της πολιτειακής μεταβολής στις συνεδριάσεις της Βουλής και μάλιστα, υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Η ενέργεια αυτή ήταν αντίθετη με την απόφαση που είχε λάβει το Υπουργικό Συμβούλιο, σύμφωνα με την οποία κανένα άλλο μέλος της Κυβέρνησης, πλην του Κονδύλη, θα εξέθετε τις αντιλήψεις του επί του πολιτειακού ζητήματος πριν πάρει θέση ο Τσαλδάρης επί του ζητήματος αυτού.
Ο Κονδύλης, για να πιέσει τον Πρόεδρο της Κυβερνήσεως, υπέβαλε την παραίτησή του. Ο Πρωθυπουργός δεν δέχτηκε την παραίτηση του Υπουργού Στρατιωτικών, διότι είχε μεγάλη επιρροή στον στρατό, αλλά προχώρησε σε έναν ευρύτατο ανασχηματισμό στις 19 Ιουλίου. Η σύνθεση της νέας κυβέρνησης ανέδειξε την υπεροχή της δημοκρατικής πτέρυγας του Λαϊκού Κόμματος, της οποίας αρχηγός ήταν ο Υπουργός Εσωτερικών Περικλής Ράλλης.
Τον Αύγουστο του 1935, ο Τσαλδάρης ταξίδεψε στη Γερμανία για θέματα υγείας. Εκεί συνάντησε στις 19 Αυγούστου τον Υπουργό Εθνικής Οικονομίας, Γεώργιο Πεσμαζόγλου, ο οποίος είχε αναλάβει, σύμφωνα με την κυβέρνηση, να έρθει σε επαφή με τον Γεώργιο Β΄. Ο Πεσμαζόγλου ταξίδεψε στο Λονδίνο και συναντήθηκε με τον Γεώργιο Β΄ στις 27 Αυγούστου, στον οποίο επέδωσε δύο σημειώματα, ένα του Πρωθυπουργού Τσαλδάρη και ένα του Υπουργού Στρατιωτικών Κονδύλη.
Οι απόψεις των δύο πολιτικών σχετικά με την παλινόρθωση του Βασιλιά διέφεραν ως προς τη διενέργεια του δημοψηφίσματος. Ο Τσαλδάρης πρότεινε να αναβληθεί για λίγο καιρό, ώστε να κατευνάσουν οριστικά τα πνεύματα μετά το κίνημα της 1ης Μαρτίου, ενώ ο Κονδύλης υποστήριζε την τάχιστη διεξαγωγή του, επειδή φοβόταν ότι ο Μεταξάς θα εκμεταλλευτεί τη χρονοτριβή του και θα συκοφαντούσε την κυβέρνηση.
Πάντως, και οι δύο άνδρες συμφωνούσαν στην πραξικοπηματική παλινόρθωση, στην αναγκαιότητα διενέργειας δημοψηφίσματος πριν την έλευση του Βασιλιά, καθώς και στη διατήρηση της Ε΄ Εθνοσυνέλευσης μετά την παλινόρθωση του Γεωργίου Β΄, ώστε να εκπληρώσει τον σκοπό της, δηλαδή την ψήφιση νέου συντάγματος και τη λήψη μέτρων επιείκειας για τους κινηματίες από πλευράς Βασιλιά. Τέλος, ο Πεσμαζόγλου και ο Υπουργός Εξωτερικών Δημήτριος Μάξιμος τάσσονταν υπέρ της άμεσης διεξαγωγής του δημοψηφίσματος.
Ο Γεώργιος Β΄ τάχθηκε κατά της αναβολής του δημοψηφίσματος, ενώ, παράλληλα, υποσχέθηκε ότι δεν θα προέβαινε στη διάλυση της Ε΄ Εθνοσυνέλευσης, θα αποδεχόταν τον Τσαλδάρη ως Πρωθυπουργό της χώρας και θα λάμβανε υπόψη του τις προτάσεις για τα μέτρα επιείκειας που αφορούσαν τους κινηματίες και τα οποία θα εφάρμοζε με την ανάληψη των καθηκόντων του.
Μετά τη συνάντηση με τον Γεώργιο, ο Πεσμαζόγλου συναντήθηκε με τον Βενιζέλο στο Παρίσι, όπου του εξέθεσε την κατάσταση, γνωστοποιώντας του τις απόψεις που είχαν οι Τσαλδάρης, Κονδύλης και Γεώργιος Β΄ σχετικά με τη διενέργεια του δημοψηφίσματος για την παλινόρθωση του βασιλιά. Ο Βενιζέλος δεν ήταν αρνητικός στην επαναφορά του Στέμματος στην Ελλάδα, όμως έθεσε σαν βασική προϋπόθεση ότι ο Βασιλιάς θα ασκούσε την εξουσία του υποκείμενος στο Σύνταγμα και θα εργαζόταν υπέρ της ενότητας του Έθνους.
Το ταξίδι του Υπουργού Εθνικής Οικονομίας ολοκληρώθηκε με την επιστροφή του στη Γερμανία, όπου συναντήθηκε με τους Τσαλδάρη και Μάξιμο. Εκεί αποφασίστηκε ότι ο Πρωθυπουργός αμέσως μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, θα τασσόταν δημόσια υπέρ της παλινόρθωσης και θα προέβαινε σε ανακοίνωση σχετικά με την ημερομηνία διενέργειας του δημοψηφίσματος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δαφνής, Γρηγόριος (1997), Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Εφημερίδα Ακρόπολις
- Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος (1948), Απομνημονεύματα, Αθήνα: Εκδ. Ίκαρος
