Της Βικτώριας Βενιού,
Το Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή φιλοξενεί την περιοδική έκθεση με τίτλο «Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους», από τις 21 Σεπτεμβρίου έως και τις 12 Δεκεμβρίου 2022. Η παρουσίαση του εν λόγω εικαστικού αφιερώματος αφορμάται από τα εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, υπενθυμίζοντας και υπογραμμίζοντας το έργο των καλλιτεχνών που στάθηκαν εμπόδιο στην εξασθένιση της συλλογικής μνήμης, συμβάλλοντας στη διατήρηση της «ελληνικότητας», της ελληνικής παράδοσης και του ορθόδοξου δόγματος.
Ο ζωγράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου γεννήθηκε το 1895 στο Αϊβαλί, όπου έζησε κατά τα νεανικά του χρόνια. Το 1913 γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Από το 1913 έως το 1914 έμενε με τον Στρατή Δούκα και ύστερα με τον Σπύρο Παπαλουκά. Το 1914 εγκατέλειψε τη σχολή και ταξίδεψε σε πλείονες χώρες, εγκαθιστάμενος, τελικά, στο Παρίσι το 1918. Έναν χρόνο αργότερα, μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, επέστρεψε στην πατρίδα του, όπου και δίδασκε γαλλικά και καλλιτεχνικά. Το 1921 επιστρατεύτηκε για τη Μικρασιατική Εκστρατεία, αλλά μετά από ένα έτος κατέφυγε ως πρόσφυγας στη Μυτιλήνη και, στη συνέχεια, στην Αθήνα και εργάστηκε για το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη. Το 1923 έκανε ταξίδι στο Άγιο Όρος, με σκοπό να γίνει καλόγερος και ήρθε σε επαφή με τη βυζαντινή ζωγραφική.
Ο καλλιτέχνης εργάστηκε, επιπλέον, και ως συντηρητής σε πολλά μουσεία. Ειδικότερα, ασχολήθηκε με την τέχνη της συντήρησης στο Βυζαντινό Μουσείο της Αθήνας, στο Κοπτικό Μουσείο του Καΐρου, στο Μουσείο της Κέρκυρας, ενώ από το 1936 καταπιάστηκε και με τη συντήρηση και τον καθαρισμό των τοιχογραφιών της Περίβλεπτου στον Μυστρά. Το 1932, με την παράλληλη συμβολή του Γιάννη Τσαρούχη και του Νίκου Εγγονόπουλου, ζωγράφισε με την τεχνική της νωπογραφίας τις τοιχογραφίες του σπιτιού του, που βρίσκονται σήμερα εκτεθειμένες στην Εθνική Πινακοθήκη και τον επόμενο χρόνο κατάφερε να πάρει το δίπλωμά του από τη Σχολή Καλών Τεχνών.
Δεν μπορεί να παραλειφθεί η αναφορά στη συμμετοχή του σε πανελλήνιες και παγκόσμιες εκθέσεις. Συμμετείχε στη Μπιενάλε της Βενετίας του 1934 και στη Β΄ Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας το 1957. Ακόμη, φιλοτέχνησε κατά τη βυζαντινή τεχνοτροπία τις τοιχογραφίες του Δημαρχείου της Αθήνας την περίοδο 1937 με 1939. Όπως μπορεί να εικάσει κανείς, οι τιμές και τα βραβεία δεν άργησαν να αναγνωρίσουν τη συμβολή του Κόντογλου στον καλλιτεχνικό κόσμο. Του απονεμήθηκε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το δίτομο βιβλίο του Έκφρασις της Ορθόδοξου Εικονογραφίας, καθώς και ο Ταξιάρχης του Φοίνικος, ενώ το 1965 έλαβε το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών της Ακαδημίας Αθηνών. Τέλος, αγιογράφησε πολλές εκκλησίες, μεταξύ των οποίων και η Καπνικαρέα στην Αθήνα, αλλά και πολλές ακόμη, οι οποίες αναφέρονται αναλυτικά στην έκθεση.
Η έκθεση κινείται σε δύο άξονες. Αφενός, εκτίθεται το έργο και, κατ’ επέκταση, η προσωπικότητα του καλλιτέχνη αμφότερα απορρέοντα από τα βιώματά του με σημείο έναρξης τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αφετέρου, παρουσιάζεται –όπως μαρτυρείται και από τον τίτλο της έκθεσης– η επίδραση του Κόντογλου στις επόμενες γενιές των καλλιτεχνών της Ελλάδας, αντιπαραθέτοντας έργα του Εγγονόπουλου, Τσαρούχη, Μόραλη, Παπαδέλη, Παπαλουκά, Στρατή Δούκα, Διαμαντόπουλου και άλλων πολλών.
Εκτίθενται συνολικά 39 καλλιτέχνες και 135 έργα που κείνται δίπλα στα έργα του Κόντογλου, αποδεικνύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την αναντίρρητη επιρροή στους νεότερους καλλιτέχνες που φτάνει έως σήμερα, δεδομένου ότι παρουσιάζονται και έργα με χρονολογία μέχρι και το 2021. Συγκεκριμένα, η έκθεση διαμορφώνεται σε επτά θεματικές ενότητες: Οι πρώτοι μαθητές, Μύθοι και ήρωες, Προσωπογραφίες, Τοπογραφίες, Ξεριζωμός, Ιστορήσεις ναών, Εικονογραφία. Η προσπάθεια του καλλιτέχνη να μην λησμονηθεί η ελληνική παράδοση, αλλά να συνεχίσει να υφίσταται έως σήμερα, διαφαίνεται ξεκάθαρα από το δεύτερο μέρος της έκθεσης. Η εν λόγω τάση της σύζευξης Μοντέρνας Τέχνης και ελληνικής έκφρασης θα μπορούσε να λάβει τον όρο «Νεοβυζαντινισμός».
Η έκθεση του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή σε συνδυασμό με την επέτειο των εκατό ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή επανέφεραν στο προσκήνιο έναν από τους σημαντικότερους εκφραστές των καλλιτεχνών της «Γενιάς του ‘30». Ο Φώτης Κόντογλου, κατά μείζονα λόγο, αλλά και όσοι ακολούθησαν τα βήματά του αποτελούν εκφραστές της επιτακτικής ανάγκης επιστροφής στις καταβολές της ελληνικής παράδοσης και στην απαλλαγή από τη δίχως δεύτερη σκέψη επιρροή και εξάρτηση από τον δυτικό κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους, goulandris.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Η επιρροή του Φώτη Κόντογλου στην ελληνική τέχνη σε μια έκθεση στο Ίδρυμα Γουλανδρή, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Διά χειρός Φώτη Κόντογλου, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ.
