Της Μαρίας Ιορδανίδου,
Ο όρος «ολοκαύτωμα» έχει χρησιμοποιηθεί από ιστορικούς σε διάφορες περιόδους για να προσδιορίσει μια ποικίλα εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Από τη γενοκτονία των Αρμενίων στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, την καταστροφή της Σμύρνης το 1922, φτάνοντας μέχρι το 1939 και την αρχή της συστηματικής δίωξης και δολοφονίας του εβραϊκού έθνους και άλλων κοινωνικών ομάδων (κομμουνιστές, τσιγγάνοι, ομοφυλόφιλοι, άνθρωποι με ειδικές ικανότητες, Σλάβοι κλπ.). Στα τέλη του 20ου αιώνα η λέξη αποκτά νέες διαστάσεις, καθώς «μονοπωλείται» ιστοριογραφικά από τη φρικτή γενοκτονία των Εβραίων στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ετυμολογικά προέρχεται από την αρχαιοελληνική ρίζα του ρήματος «ὁλοκαυτῶ» και το επίθετο «ὁλόκαυτος», αυτός δηλαδή που έχει καεί ολοκληρωτικά. Η λέξη καταγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη για να δηλώσει την θυσία ζώου δια πυρός στον θεό. Ο όρος αρχίζει σταδιακά να ταυτίζεται με την εβραϊκή γενοκτονία μετά την χρήση του στην δήλωση της διεθνής αναγνώρισης του κράτους του Ισραήλ και κυρίως την δεκαετία του ‘70 μετά την, αμερικανοεβραϊκής παραγωγής σειρά «το ολοκαύτωμα». Η εβραϊκή κοινότητα βέβαια, προτιμούσε τον όρο “Shoah” (Σοά), που σημαίνει «καταστροφή» και χρησιμοποιούταν ήδη από τις αρχές του πολέμου. Μέχρι σήμερα κυριαρχεί στην εβραϊκή βιβλιογραφία ο όρος αυτός, καθώς εκφράζει απόλυτα τα βασανιστήρια που υπέστη ο λαός του Ισραήλ σε αντίθεση με τον όρο ολοκαύτωμα που δηλώνει μία «ιερή» θυσία στον θεό.
Θα χρειαστεί, όμως, να περάσουν πολλά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, ώστε να πρωταγωνιστήσει στην παγκόσμια ιστορία η έννοια του ολοκαυτώματος. Μέχρι τότε, ο κόσμος απέφευγε έστω και να αγγίξει το θέμα της γενοκτονίας. Οι πολιτικές δυνάμεις ήταν πολύ απασχολημένες να κόβουν τη Γη στα δύο και να προβάλλουν την ηρωική ανάδειξή τους στον πόλεμο. Για τη Βρετανία και την Αμερική στην επίσημη αφήγηση των γεγονότων σημασία είχε η νικητήρια θέση τους στα πολιτικά δρόμενα, για την Γαλλία η απελευθέρωσή της, για τη Σοβιετική Ένωση η κατάληψη της ανατολικής Γερμανίας και για την Ελλάδα η Εθνική της Αντίσταση και ο εμφύλιος πόλεμος. Η κάθε χώρα προωθούσε τον δικό της εθνικό αγώνα έναντι του φασισμού. Η Βρετανία, μάλιστα, αν και κατεστραμμένη οικονομικά από τον πόλεμο, θεωρούσε κατά κάποιον έμμεσο τρόπο προσωπική την νίκη κατά των Γερμανών.
Ποιος όμως, θα μιλούσε για έναν λαό χωρίς πατρίδα; Ειδικότερα σε μία περίοδο αναβίωσης αντισημιτικών μύθων και θρησκευτικών διαμαχών. Το τέλος του πολέμου δεν σήμαινε και το τέλος του αγώνα των Εβραίων για επιβίωση. Εξάλλου, η όλη ιστορία αυτού του λαού έχει αποτυπωμένο μέσα της ανά τους αιώνες το στοιχείο του διωγμού και της σκληρής μεταχείρισης της Ευρώπης. Μια Ευρώπη με έντονο αντισημιτισμό που θα βρει την ευκαιρία να «απαλύνει» τις τύψεις της, ρίχνοντας όλο το φταίξιμο στην Ναζιστική Γερμανία και επιχειρώντας να κλείσει το θέμα του ολοκαυτώματος. Εξάλλου, σε αυτόν τον προαιώνιο αντισημιτισμό στηρίχθηκαν οι Ναζί και δημιουργήσαν αυτό το ακραίο και «οργανωμένο» σχέδιο κοινωνικής εκκαθάρισης.
Θα χρειαστεί να εισέλθουμε στη δεκαετία του ’60 και του ‘70 για να αρχίσουν οι πρώτες καταγραφές μαρτυριών από τους επιζώντες των στρατοπέδων. Εξάλλου, όσοι είχαν προσπαθήσει πριν να μιλήσουν, δεν κατάφεραν στην πλειονότητα να βρουν την ανταπόκριση που ήθελαν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Λέων Μπάτης, ο πρώτος διασωθέντας που γύρισε στην Θεσσαλονίκη και όταν αφηγήθηκε τα όσα πέρασε, όχι μόνο δεν έγινε πιστευτός αλλά κλείστηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα σε ψυχιατρικό άσυλο. Θα αρχίσουν επιπλέον να δημιουργούνται ταινίες και ντοκιμαντέρ για το ολοκαύτωμα τα οποία θα πληθύνουν σημαντικά στην δεκαετία του ‘90. Το τείχος της αμήχανης σιωπής θα αρχίσει σιγά σιγά να παρουσιάζει ρωγμές μέχρι που θα σπάσει τελείως.
Μέχρι όμως να συμβεί αυτό, οι Η.Π.Α. έπρεπε να προστατέψουν με νύχια και με δόντια τον νέο τους σύμμαχο, τη Δυτική Γερμανία. Μέσα στο ιστορικό πλέον πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, το παραμικρό λάθος στοίχιζε. Η Δυτική Γερμανία βρισκόταν σε διαδικασία ανασυγκρότησης και πλήρους δυτικοποίησης και η οποιαδήποτε συκοφάντηση αυτού του νέου μεταπολεμικού κράτους, θα ενίσχυε σημαντικά την θέση της Σοβιετικής Ένωσης. Εξάλλου το «φαίνεσθαι» είναι το παν. Η αποδοχή των ναζιστικών εγκλημάτων και του ολοκαυτώματος θα διέβαλε πρωτίστως την Δύση και θα εμπόδιζε την στοχοποίηση της ΕΣΣΔ ως τον νέο αντιδημοκρατικό εχθρό που έπρεπε να καταπολεμηθεί. Το σύντομο διάστημα συμμαχίας σοβιετικών και δυτικών έχει κλείσει, με τον Ψυχρό Πόλεμο να τους υπενθυμίζει την αντιπαλότητά τους.
Την δεκαετία του ‘70, όμως, τα πράγματα αρχίζουν να αλλάζουν. Η στήριξη των Η.Π.Α. στο Ισραήλ στη διάρκεια των Αραβοϊσραηλινών Πολέμων και ο πόλεμος του Βιετνάμ οδήγησε την Αμερική να εντάξει διστακτικά στην επίσημη ιστοριογραφία τον όρο του ολοκαυτώματος. Η ήττα της ειδικότερα από τους κομμουνιστές Βιετκόνγκ, έδρασε καταλυτικά στο ζήτημα της γενοκτονίας των Εβραίων. Η αμερικανική πολιτική, επηρεασμένη από την ήττα στο Βιετνάμ, «έριξε» όλους τους προβολείς στα ναζιστικά εγκλήματα με σκοπό την απόκρυψη των δικών της κακουργημάτων. Η προσπάθειά της να μετατοπίσει την δημόσια γνώμη από το Βιετνάμ στους Εβραίους, έδωσε το έναυσμα στην παγκόσμια ιστοριογραφία να ασχοληθεί αποκλειστικά με το ολοκαύτωμα αξιοποιώντας μια πληθώρα μαρτυριών.
Αυτή η μετάβαση της Αμερικής από τη σιωπή στην αποδοχή, θα επηρεάσει φυσικά και την συμπεριφορά της Ευρώπης. Η Γαλλία ήταν ήδη καθηλωμένη από την ανεξαρτησία της Αλγερίας, τον Μάη του ’68, τον πόλεμο του Βιετνάμ και το κύμα μεταναστών που την χτύπησε. Όλη αυτή η χαοτική κατάσταση θα αναβαθμίσει τη γαλλική εκπαίδευση μέσω νέων μεταρρυθμίσεων, οι οποίες μεταξύ άλλων θα προβλέπουν την εκμάθηση του ολοκαυτώματος και την αποφυγή διάδοσης ρατσιστικών θεωριών. Η Ελλάδα ακολουθώντας πάντα με λίγο πιο αργούς ρυθμούς, θα παρουσιάσει το ενδιαφέρον της για την γενοκτονία των Εβραίων γύρω στην δεκαετία του ’90. Κινούμενη προς την κατεύθυνση που χάραξαν Ευρώπη και Αμερική, θα εντάξει στην ιστορική μελέτη τα ναζιστικά εγκλήματα, εστιάζοντας κυρίως στο ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.
Μετά από μία μακρόχρονη επικράτηση παγκόσμιας σιωπής λόγω φόβου, αμηχανίας, ρατσισμού και πολιτικών σκοπιμοτήτων, η αλήθεια φανερώνεται και το ολοκαύτωμα παίρνει την επίσημη θέση του στην ιστοριογραφική μελέτη. Μέχρι το σημείο που από την νέα χιλιετία, ο αριθμός βιβλίων, ιστορικών ερευνών, ταινιών και ντοκιμαντέρ με θέμα τη γενοκτονία των Εβραίων και των υπολοίπων ναζιστικών αιχμαλώτων πληθαίνει σημαντικά. Φυσικά η μελέτη είναι μία διαδικασία που ποτέ δεν έχει σταματημό και η ιστορία μια επιστήμη που ποτέ δεν ολοκληρώνεται. Σημασία είχε να γίνει η αρχή, και μετά τα πάντα παίρνουν τον δρόμο τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σταμουλόπουλος, Σταμούλης (2019), Η μνήμη της Γενοκτονίας των Εβραίων στον ελληνικό κινηματογράφο και την ελληνική ιστοριογραφία το β΄ μισό του 20ού αιώνα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, apothesis.eap.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Ελευθερίου, Πολυξένη (2012), Η Δημόσια Ιστορία ως συγκρουσιακό θέμα: Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στο Διαδίκτυο, Μεταπτυχιακή εργασία Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Διαθέσιμο εδώ
- encyclopedia.ushmm.org, Εγκυκλοπαίδεια ολοκαυτώματος: ολοκαύτωμα (συντομευμένη εκδοχή του άρθρου). Διαθέσιμο εδώ
- Hagen, Fleischer (2012), Οι πόλεμοι της μνήμης: ο β’ παγκόσμιος πόλεμος στη δημόσια ιστορία, Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη.
- Nitsan, Vicky (2000), The Holocaust as Presented in French History Manuals of the 12th Grade: Detailed analysis of the 1998 program, Ιερουσαλήμ: HebrewUniversity
